نگاهی به خواص و کیفیت انواع رب در متون کهن طبی

طب ایرانی از دیرباز نه تنها جزیی از فرهنگ مردم ایران بلکه در اغلب کشورهای جهان حاکم بوده است به طوری که رد پای این فرهنگ را می توان در کتب پزشکی و آداب و رسوب زندگی و به خصوص فرهنگ تغذیه ملل و نحل مشاهده کرد. با نگاهی گذرا به آشپزخانه هر ایرانی بخشی از این فرهنگ را می توان به وضوح ملاحظه کرد.
طب ایرانی شامل دو قسمت عمده طب نظری و عملی است. طب نظری شامل قوانین و اصول دانش پزشکی است در حالی که طب عملی به چگونگی کاربرد این دانش در بالین اختصاص دارد.
طب عملی دارای دو بخش است: یکی دانش نگاهداشت تندرستی و دیگری دانش علاج و درمان بیماری هاست.
نقش مواد غذایی در هر دو بخش از طب عملی بسیار مهم و غیر قابل انکار است. با مطالعه مکتوبات همه دانشمندان ایرانی مانند شیخ الرئیس ابو علی سینا، محمد بن زکریای رازی و … در می یابیم که همگی توجه و اصلاح تغذیه را بر سایر تدابیر چه در امر درمان و چه در حفظ تندرستی مقدم داشته اند.  بسیار دیده شده در افرادی با بیماری های مزمن گاه با افزودن یک یا چند چاشنی خاص و ایجاد تغییرات اندک در انتخاب نوع غذا درمان آنها را تسهیل و ممکن ساخته اند.
از جمله چاشنی های مهم که اکثر خانه ها خالی از آن نیست می توان از انواع «رُبّ» نام برد. «رب» در لغت به معنای افشرج بوده و زمانی که آب گرفته شده از میوه را در ظرف مناسب (متون: سنگی یا مس تازه قلعی کرده) بجوشانند تا قوام یابد، «ربّ» حاصل می شود.
نوع دیگر تهیه «رب» آن است که آب میوه های ترش یا میخوش مانند انار، آلبالو، توت و … را صاف کرده و به میزان لازم قند یا نبات به آن می افزایند و به قوام می آورند.

نکته: اگر آب میوه ها را به وسیله حرارت به قوام بیاورند به آن «رب» می گویند و اگر آب میوه ها را در آفتاب بگذارند تا غلیظ شود «عصاره» می نامند. بنا به نوع نیاز می توان «ربّ»ها را جداگانه یا همراه غذا به مصرف رساند.
اینک به شرح چند «رُبّ» از قبیل رب انار، رب سیب، رب به، رب توت، رب آلو، رب ریباس و رب غوره که مصارف عمومی تری دارند می پردازیم:

رب انار

یکی از «رب»هایی که مصرف فراوانی در سبد غذایی خانواده های ایرانی دارد «رب انار» است. تفاوت مزه انارها سبب شده که «رب» تهیه شده از آنها نیز طعم متفاوت و بالطبع خواص متفاوت داشته باشد. برای تهیه «رب انار»، بهتر است بعد از گرفتن آب انار، قدری به شیرین رسیده را پوست گرفته، بهدانه و ثفل آن را جدا نموده و با آب انار بپزند تا به قوام بیاید، البته می توان به جای «به» قدری نبات سفید جهت قوام آمدن به آب انار افزود.
انار شیرین دارای طبیعت سرد و تر در درجه اول است در حالی که انار ترش طبیعتی سرد و خشک دارد. مشخصه بارز در انار وجود نیروی قبض در تک تک اجزای انار است، به طوری که حتی پوست انار با طبیعت سرد و خشک، شدید القبض است. همان گونه که بیان شد نیروی قبض در تمام اجزای انار وجود دارد به این ترتیب باید دانست که قوت قبض در «رب انار» نیز موجود است.
زمانی که در جستجوی غذای صالح الکیموس و تولید کننده خلط صالح هستیم نام انار نیز دراین دسته به چشم می خورد. با مصرف انار، خلط صالح تولید می شود یعنی بخش اعظم خلط تولید شده خلط خون است. از سوی دیگر انار دارای غذائیت اندک است، لذا در رژیم های کاهش وزن انتخاب مناسبی به شمار می آید. خواص دیگری در انار به شرح زیر قابل ذکر است:
انار، در هضم چهارم تولید ریاح می کند و این امر سبب ایجاد نعوظ در افراد گرم مزاج می گردد. در معده نیز به عنوان تسکین دهنده حرارت معده غلیان خون و همچنین منع صعود ابخره نقش مهمی برعهده دارد در رب انار – که فشرده و غلیظ شده آب انار است – خواص فوق با شدت بیشتر وجود دارد. رب انار شیرین در افعال قویتر از آب آن است. اما باید توجه داشت که مصرف زیاد رب انار شیرین موجب ارخای معده می شود. حکما برای اصلاح این عارضه توصیه کرده اند که همراه یا پس از مصرف آن از مصطکی استفاده شود.

رب به یا سَفَرجَل

«به یا سفرجل» از دیگر مواهب الهی است که کاربرد فراوانی در درمان بیماری دارد. این فرآورده به صورت های گوناگون از جمله مربا و رب، مورد استفاده قرار می گیرد. از آنجا که طبیعت و خواص «به» وابسته به طعم و مزه آن است، طبیعی است که «رب» آن نیز بسته به نوع مزه متفاوت باشد.
طبیعت «به» شیرین در حرارت و برودت، قریب به اعتدال و به گفته برخی حکما مائل به حرارت و در درجه اول، تر است.
«به» در تقویت قلب، مغز و معده مفید است. حکما برای «به» خاصیت مفرح یعنی مسرت افزا قایل اند و این خاصیت را برای نوع شیرین آن بیشتر می دانند.
با توجه به خاصیت تقویت کنندگی معده، برانگیختن اشتهای صادق و منع بخارات به دماغ و قلب، شایسته است از «به» به عنوان یک ماده مفید در تغذیه روزمره استفاده شود. گرچه از دیرباز مربای آن در وعده صبحانه قرار داشته است لیکن به واسطه خواصی که دارد باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد. خورشت هایی که با «به» تهیه می شود مانند خورشت «به»، خورشت «به آلو»، طاس کباب و نظایر آن ها در کارنامه آشپزی ایرانیان به خوبی به چشم می خورد.
طبیعت رب تهیه شده از «به شیرین» قریب الاعتدال است در حالی که رب تهیه شده از به ترش دارای طبیعت سرد و خشک در درجه اول است.
رب به ترش قابض، قاطع قئ و اسهال مراری، مانع صعود بخارات به سر، مسکن تشنگی و حرارت و درد معده و امعا که از خلط موجود باشد و مسهل به عَصر و با آب برگ نعناع جهت منع غثيان مورد مصرف قرار می گیرد. رب به شیرین، قبض کمتری از رب به ترش دارد ولی در سایر افعال تقریبا مشابه رب به ترش است.
تهیه رب به، موجب افزایش طول عمر آن می گردد. جالینوس معتقد است که قوت «رب و شراب به» مادام که طعم و رائحه آن باقی باشد و متغیر نشده باشد تا هفت سال باقی است. حکما معتقدند اگر فردی در اثر مصرف ماهی دچار غثيان شود، لیسیدن رب «به» به رفع این عارضه کمک می کند. رب «به» در غثيان اطفال که به دلیل انصباب صفرا ایجاد شده باشد، موثر است.

نکته: عمده ترین دلیل قی در اطفال به شرح زیر است:

– زیاد خوردن: در این حالت کاهش مصرف مواد غذایی یا شیر مادر و همچنین خوابانیدن طفل روی شکم به کاهش عارضه به دنبال بهبود هضم کمک می نماید.

– وجود ماده رطوبی در معده: در این وضعیت، تجویز نیم دانگ قرنفل ساییده به تنهایی و یا با آب سیب شیرین و یا آب به شیرین مفید است. همراه آن از حوابس ضعیف الأثر قی مانند گل سرخ و فوفل بر معده ضماد شود.

– از انصباب صفراء بر معده: علاج آن، تناول حموضات مقوی است؛ مانند رب به ترش، رب ریباس، شربت ریباس و آب غوره