وجه تسمیه و تاریخچه نعناع فلفلی
نعناع فلفلی در زمره کهن ترین گیاهان مورد استفاده به عنوان دارو است! از حوالی هزار سال قبل از میلاد مسیح در مصر وجود داشت. یونانی ها و رومی ها در جشن های خود تاجی از نعناع فلفلی بر سر می نهادند و میزهای خود را با شاخه های کوچک آن می آراستند. بطور کلی نعناع فلفلی و روغن و اسانس آن از دیرباز هم در طب سنتی شرق و هم غرب وجود داشته است. از اثرات خوشبوکنندگی آن گرفته تا ضد عفونی کنندگی و ضد تهوعی! گلودرد، دندان درد، اسهال و کرامپ را تخفیف می داد. در قرون وسطی از نعناع فلفلی برای براق کردن دندان استفاده می کردند. نعناع فلفلی یک عطر تازه و نیز منتول دارد که احساس خنکی را هم در پی دارد. تازه عطر قدرتمند اسانس آن موش ها را هم از انبار غذا دور نگه میداشت. همانطور که پیشتر در توصیف نام علمی نعناع در باب اتیمولوژی minthe گفتیم؛ افسانه های اساطیری یونان می گویند minthe یک پری رودخانه ای بسیار زیبا بود در رود Cocytus (یکی از ۵ رود اصلی افسانه ای یونان) وقتی Hades (خدای مرگ و پلیدی! خدای زیرزمین و تاریکی!) ارابه ی طلایی خود را می راند نزد minthe آمد تا او را اغوا کند که همسرش Persephone آنها را دید! و این بود که minthe ,Persephone را به گیاه کوچک نعناع mint تبدیل کرد تا مردم بر سر او پا گذارند و بگذرند! اما Hades طلسم همسرش را تخفیف داد بگونه ای که هرگاه کسی بر این گیاه پا نهد عطر شیرینی او را احساس کنند. اسم Mint از کلمه لاتین mente به معنی افکار می آید که به آنچه که رومانی ها به Mint نسبت داده اند یعنی نیرو بخش مغز بر می گردد. نعناع همچنین توسط یونانی ها و رومانی ها برای بهبود تمرکز ذهن استنشاق می گشت و به گفته pliny فیلسوف طبیعت شناس رومی اگر بصورت تاج بر سر نهاده شود محرک تمرکز و ذهن است. نام piper از واژه ی pippali (در زبان دراویدی! یعنی زبان قوم محلی جنوب هندوستان فعلی) می آید.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در نعناع فلفلی
در نعناع فلفلی ترکیباتی همچون اسانس منتول، منتون، منتوفوران (ارائه ساختارها در تک نگار نعناع)، لیمونن، سینئول، بتاپینن، پیپریتون(piperitone)، ژرماکرن D، بتاکاریوفیلن و… ؛ فلاونوئیدها شامل لوتئولین(luteolin)، هسپیریدین، آپی ژنین، اریوسیترین، ناریروتین، پبرلین، گاردنین B؛ هیدروکسی سینامیک اسید مانند رزمارینیک اسید، کافئیک اسید؛ دیگر ترکیبات مثل اولئانولیک و اورسولیک اسید وجود دارد؛ که از میان این ترکیبات هسپیریدین به عنوان یک ترکیب Chemoprotective (پیشگیری کننده از سرطان) خیلی مورد مطالعه است! اهمیت این ترکیب در ناامیدی بشر از درمان و شفای سرطان و تمایل او به سوی کشف و طراحی کموپروتکتیوها نهفته است! همچنین هسپیریدین همانند روتین که پیشتر در تک نگار سداب از آن صحبت کردیم در کاهش تراوایی مویرگ مؤثر است لذا در درمان بیماریهای عروق خونی محیطی تجویز و مصرف می گردد. البته آپی ژنین هم در میان ترکیبات مؤثر گیاهان ترکیب مهمی است بویژه با توجه به اثرات نورون زایی که در شرایطی مانند ضربه و تخریب سیستم اعصاب مرکزی و یا حتی آلزایمر برای آن تعریف می شود و در انتها شرط انصاف است دو خطی هم در باب اثرات اورسولیک اسید بنگاریم! از اثرات ضد التهابی و محافظت کنندگی آن از تخریب حافظه و کاهش عوارض پس از حملات سکته مغزی، ضد سرطان، ضد میکروبی، محافظ کبدی، ضد دیابت، کاهندگی وزن و …. .
منتول اسانس معروف نعناع و نعناع فلفلی ضمن احساس خنکی که در وصله های پوستی تسکین دهنده درد و قلـم ضــد احتقان بینی ایجاد می نماید، در شیاف ها و یا وصله های پوستی سبب افزایش نفوذپذیری و فراهمی زیستی داروهای کم محلولی مانند ایبوپروفن نیز شده است.
اشکال دارویی حاوی نعناع فلفلی
کپسول کلیرمین و قطره خوراکی نعناع فلفلی (ضد نفخ و مؤثر در سندروم روده تحریک پذیر)؛ شربت بی بی سد (درمان ناآرامی و بیخوابی نوزادان و کودکان) پودر و چای کیسه ای کارامین، قطره خوراکی کارمینت (درمان نفخ و اسپاسم گوارشی، سوء هاضمه و درد ناشی از آن)؛ ژل منتاژل (درمان کچلی انگشتان پا و کشاله ران، از بین بردن خارش و سوزش محل گزیدگی حشرات و سوختگی های سطحی)؛ محلول خوراکی آیبروگل (برطرف کننده عارضه IBS یا همان سندرم روده تحریک پذیر ضد نفخ و ضد اسپاسم).
موارد مصرف و کاربرد بالینی نعناع فلفلی
نعناع فلفلی ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم و کرامپ، ضدنفخ و ضدکولیت، و مقوی دستگاه گوارش است که در سندروم روده تحریک پذیر (IBS) هم کاربرد دارد. استنشاق روغن گیاه در تخفیف تهوع ناشی پس از جراحی مؤثر است. نعناع افزایش دهنده تعریق در تب و بنابراین کاهنده دمای بدن می باشد؛ همچنین بصورت استنشاقی هم به عنوان ضد احتقان بینی در سرماخوردگی و هـم جهت رفع عفونت و درد گلو بسیار مفید است. مصرف خوراکی آن سبب مهار عطسه می گردد. برگ های نعناع فلفلی مقوی قلب است! ترکیب این گیاه را با سنا در رفع چاقی و چربی زیاد مفید میدانند (برای اطلاعات بیشتر درین مورد به تک نگار سنا مراجعه شود). نعناع فلفلی ترشحات معده را تحریک نموده و نیز خواص صفراآور دارد و در درمان یرقان و سنگهای صفراوی مؤثر واقع می شود.
نعناع فلفلی خاصیت ضد التهابی دارد و ضماد آنرا برای ضد عفونی و تسکین درد روی زخم ها میمالند. در مطالعات گیاه نعناع فلفلی فعالیت ضد باکتری و اثرات مهار رشد قوی بر استرپتوکوکوس پیوژنز مقاوم به چند دارو، استافیلوکوک اورئوس و استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس مقاوم به متی سیلین Meticillin، انتروکوکوس فائکالیس Enterococcus faecalis، اشرشیا کلای مقاوم به کارباپنم Carbapenem و کلبسیلا پنومونیه Klebsiella pneumonia نشان داد. نعناع فلفلی بی حس کننده موضعی بوده که جهت تسکین در درد دندان هم بکار می رود.
نعناع فلفلی حشره کش و دافع حشرات هم میباشد! نعناع فلفلی خاصیت محافظ اشعه دارد و با فعالیت آنتی اکسیدان نه تنها پارامترهای خونی را بهبود می بخشد بلکه آسیب کروموزومی در مغز استخوان را هم مهار می کند. عصاره متانولی گیاه اثرات نوروپروتکتیو و مهارکننده آنزیم مونوآمینواکسیداز (MAO) دارد.
مصرف روزانه از چای نعناع فلفلی سطوح تستوسترون و تولید اسپرم را می کاهد و سطوح هورمونهای LHو FSH را می افزاید. منتول و سینئول در تک دوز خوراکی فعالیت HMG-COA ردوکتاز را مهار می کنند یعنی همان اثری که داروهای کاهنده چربی خون استاتینی مانند لوواستاتین Lovastatin دارند. در توصیف خصوصیات فارماکوکینتیک گیاه گفته می شود روغن آن پس از تجویز خوراکی نسبتا سریع جذب می شود و عمدتاً دفع صفراوی دارد. بیشترین متابولیت صفراوی آن منتول گلوکورونیده است که سیکل انتروهپاتیک دارد. روغن نعناع فلفلی اساساً در قسمتهای بالاتر مجاری گوارشی جذب می گردد مگر اینکه پوشش روده ای داشته باشد که بتوانـد بـر قسمت های پایین دستگاه گوارش تاثیر بگذارد.
نکات و توصیه های مهم در مورد نعناع فلفلی
– در بیماران بسیار حساس به منتول و روغن نعناع فلفلی منع مصرف دارد.
– همانگونه که در تک نگار قبل گفته شد در اطفال زیر ۲ سال بدلیل خطر القای اسپاسم نای و همچنین در کودکان با سابقه تشنج نیز ممنوع است.
– در بیماران معتاد به سیگارهای منتول برادیکاردی و فیبریلاسیون مرتبط با مصرف بیش از حد گزارش شده است.
– همچنین در بیماران کبدی و افراد مبتلا به بیماریهای صفراوی منع مصرف دارد.
– روغن نعناع فلفلی موجب افزایش سطح داروی سیکلوسپورین Cyclosporine (در پیوند عضو جهت جلوگیری از رد پیوند تجویز می شود) میگردد که این می تواند موجب تشدید عوارض جانبی ناشی از این داروی سرکوبگر ایمنی شود.
– چای نعناع فلفلی با جذب آهن تداخل دارد.
– همانگونه که در بالا به اثرات مقوی قلب نعناع اشاره شد، باید دانست کـه چـای نعناع اثرات دیگوکسین Digoxin را می افزاید.
– توجه دارید که ترشحات معده را نیز تحریک میکند؛ اگرچه این اثر کمک به هضم غذا و جلوگیری از ابتلا به عفونت های راه یافته از راه گوارش به بدن می باشد ولی در افراد مبتلا به ریفلاکس با احتیاط و اندک مصرف شود بهتر است. در مصرف با آنتاگونیست های گیرنده H2 ممکن است فقدان اسید کلریدریک در شیره معده را انتاگونیزه کند.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
در مطالعات اخیر فعالیت آنتی میکروبیال عصاره نعناع فلفلی علیه ۱۰ پاتوژن مقاوم به چند دارو (multidrug resistant) مانند استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی سیلین، اشرشیا کلای مقاوم به کارباپنم و … ارزیابی شد. عصاره های اتانولی، متانولی، اتیل استات و کلروفرم از نعناع فلفلی براساس حداقل غلظت مهاری استاندارد بررسی شدند که عصاره اتیل استاتی علیه پاتوژن گرم منفی اثر قوی تری در مهار رشد نسبت به بقیه بروز داد.
استفاده از عصاره هیدروالکلی نعناع فلفلی در محیط برون تنی رشد میسلیوم دو قارچ Phoma sorghina و Fusarium moniliforme را تا ۷۲% و ۵۵% کاهش می دهد! همچنین مشتقات oxime ترکیبات فلاونوئیدی نعناع فلفلی این اثر مهاری بر رشد قارچ را با درصد بالاتری ایفا می کنند؛ لذا نعناع فلفلی را می توان به عنوان قارچ کش و محافظ گیاهان گندمی علیه عفونت استفاده نمود! این مطالعه را ذکر نمودیم تا الهام بخش بررسی اثرات ضد قارچ عصاره نعناع فلفلی در عفونت های قارچی انسان باشد بویژه آنکه باتوجه به داده های این مطالعه ترکیبات فلاونوئیدی این عصاره ترکیبات فعال عامل این اثر معرفی شده اند و برای افزایش اثر قابلیت تغییر ساختار هم دارند.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Mohammed Helmy Faris Shalayel, et al. Journal of Herbal Medicine, In Press, Corrected Proof, Available online 6 August 2016
Ousmane Ilboudo, et al. Comptes Rendus Chimie, Volume 19, Issue 7, July 2016, Pages 857-862
