مروری بر درمان دیابت در طب سنتی ایران از حکمای پیشین تا مرحوم دکتر احمدیه

دیابت شایع ترین بیماری مزمن غیر مسری در جهان است که از طرفی به دلیل عوارض خطرناک آن و از طرف دیگر به خاطر رویکرد جهانی استفاده از روش های درمانی طب مکمل و سنتی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با بررسی طب بومی سرزمین های کهن همچون ایران و استفاده از تجربیات برجسته این طب مانند مرحوم دکتر احمدیه که از جمله متأخرترین آنها بوده است، می توان روش های نوینی برای کنترل و درمان دیابت ارائه داد.
بیماری دیابت به اختلالات مزمن متابولیسم قند اطلاق می شود که وجه مشخصه آنها افزایش قند خون در اثر اختلال عملکرد انسولین یا کاهش تولید آن است (۱). دیابت شایع ترین بیماری غیر مسری در جهان و به دلیل عوارض کوتاه مدت و دراز مدت خطرناک آن چهارمین عامل مرگ و میر در کشورهای صنعتی است (۲). با توجه به شیوع روز افزون این بیماری تعداد مبتلایان به آن در ایران تا سال ۲۰۳۰ از ۲/۱ میلیون نفر به حدود 4/6 میلیون نفر خواهد رسید (۳) از آنجا که امروزه شاهد اپیدمی رو به گسترش ابتلا به دیابت در کشورهای در حال توسعه هستیم و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، مهمترین چالش سیستم های بهداشتی و درمانی در سال های آینده کنترل و درمان دیابت و عوارض آن خواهد بود.
رویکرد جهانی استفاده از روش های درمانی طب مکمل و سنتی در درمان بیماری های صعب العلاج و به خصوص ورود این حیطه از دانش بشری به مطالعات جدید پزشکی، دانشمندان را بر آن داشته تا با بررسی طب بومی سرزمین های کهن بتوانند دریچه ای نو جهت یافتن روش های جدید برای کنترل و درمان بسیاری از بیماری ها از جمله دیابت به روی محققان بگشایند.
از آنجا که طب سنتی ایران که در بانک های اطلاعاتی دنیا نام های دیگری نیز از جمله طب یونانی طب عربی و غیره دارد، یکی از مکاتب شناخته شده و ریشه دار طب سنتی در دنیا است و موارد متعددی از بیماری دیابت و درمان آن را اشاره کرده است بر آن شدیم تا با مطالعه منابع اصلی طب سنتی به طور نظری و بررسی تجربیات بالینی متأخرترین پزشک معاصر که بر پایه طب سنتی طبابت می نموده و آثار مکتوب به نام «راز درمان» از او به جا مانده است؛ جناب آقای دکتر احمدیه مروری کلی و جامع در مورد درمان دیابت از منظر طب سنتی ایران از منابع قدیم تا زمان معاصر انجام دهیم.

بیماری ذیابیطس در متون طب سنتی

با مطالعه کتب معتبر و مرجع طب سنتی ایران مانند الحاوی فى الطب (۴)- قانون (۵) – ذخیره خوارزمشاهی (۶) و از کتب متأخرتر؛ شرح الاسباب و العلامات (۷)، طب اکبری (۸)، بیماری دیابت و علائم و نشانه های آن مورد بررسی قرار گرفتند که همراه با پرسش از اهل علم و تجربه؛ آنچه در این منابع یافت شد که شبیه ترین به بیماری دیابت در حال حاضر است و تحت
عنوان «ذیابیطس» مطرح شده است.
ذیابیطس یک کلمه یونانی است و معادل دولاب در زبان فارسی است. این بیماری نام های دیگری نیز مانند زلق الکلیه، الدواره، پرگاریه نیز دارد. نکته جالب توجه این است که در اکثر کتب مرجع، این بیماری را در بخش مربوط به علائم بیماری های ادراری آورده اند. به طور مثال در کتاب قانون در بخش مربوط به احوال مثانه و بول [ادرار] در ذیل بخشی با نام «الاوقات اللتي تعرض البول» [وقت های بروز عوارض ادراری] فصلی به نام ذیابیطس مطرح شده است. (۵)
تعریف ذیابیطس در قریب به اتفاق تمام متون مورد مطالعه: «آن است که در زمان کوتاهی پس از آب نوشیدن همان آب از ادرار خارج شود. فرد مبتلا مرتب آب می نوشد ولی سیراب نمیشود بلکه ادرار می کند و نمی تواند آنرا در بدن نگهدارد» پس از تعریف این بیماری به ذکر اسباب (اتیولوژی) آن پرداخته اند که به طور کلی این گونه دسته بندی می شوند:
   – ضعف کلیه و ناتوانی آن از نگاه داشتن آب
   – اتساع مجاری ادرار تا بدان سبب، آب در کلیه هیچ توقفی نداشته باشد و ناپخته زود بیرون آید

سوء مزاج سرد که بر همه تن یا بر کبد یا بر کلیه مستولی گردد که می تواند به سبب ناشتا آب سرد خوردن یا سببی غیرآن مانند محصور بودن در سرمای سخت گزنده باشد.
حرارتی غریب و به افراط بر کلیه مستولی شود یعنی یک قوت غیر طبیعی در کلیه به وجود می آید که به سبب آن کلیه بیش از حد تحمل خود، ماده آبی از کبد می کشد و ناپخته دفع میکند و کبد از ما قبلش یعنی از ماساریقا می کشد و ماساریقا از معده می کشد و معده طلب آب می کند و در نتیجه تشنگی غالب می شود و این کشیدن آب و این جذب ماده آبی و دفع آن پیوسته ادامه دارد به طوری که اندام ها از یکدیگر ماده آبی را کشند و به این ترتیب زود شدن دفع بول و زود شدن تشنگی را و آب خواستن را به دولاب مانند کرده اند. در اکثر منابع عامل چهارم شایع ترین سبب بیماری مطرح شده است.
همانطور که از جمع بندی علل ذکر یافته برمی آید دو نوع ذیابیطس در متون طب سنتی ذکر شده است که نوع شایع تر آن را «ذیابیطس گرم» و نوع دیگر را «ذیابیطس سرد» می نامند که نوع دوم را ابوعلی سینا در قانون ذکر می کند که در طول عمر خود ندیده است.
ذیابیطس را یک بیماری با پیش آگهی بد «ردیء» معرفی کرده اند به طوری که در ازمان بیماری به دلیل جذب رطوبات از بدن، به ذوبان و بیماری دق می انجامد [یعنی موجب لاغری میشود] چرا که بدن را از رطوبت آب نوشیده شده محروم می کند.