دیابت شایع ترین بیماری مزمن غیر مسری در جهان است که از طرفی به دلیل عوارض خطرناک آن و از طرف دیگر به خاطر رویکرد جهانی استفاده از روش های درمانی طب مکمل و سنتی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با بررسی طب بومی سرزمین های کهن همچون ایران و استفاده از تجربیات برجسته این طب مانند مرحوم دکتر احمدیه که از جمله متأخرترین آنها بوده است، می توان روش های نوینی برای کنترل و درمان دیابت ارائه داد.
بیماری دیابت به اختلالات مزمن متابولیسم قند اطلاق می شود که وجه مشخصه آنها افزایش قند خون در اثر اختلال عملکرد انسولین یا کاهش تولید آن است (۱). دیابت شایع ترین بیماری غیر مسری در جهان و به دلیل عوارض کوتاه مدت و دراز مدت خطرناک آن چهارمین عامل مرگ و میر در کشورهای صنعتی است (۲). با توجه به شیوع روز افزون این بیماری تعداد مبتلایان به آن در ایران تا سال ۲۰۳۰ از ۲/۱ میلیون نفر به حدود 4/6 میلیون نفر خواهد رسید (۳) از آنجا که امروزه شاهد اپیدمی رو به گسترش ابتلا به دیابت در کشورهای در حال توسعه هستیم و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، مهمترین چالش سیستم های بهداشتی و درمانی در سال های آینده کنترل و درمان دیابت و عوارض آن خواهد بود.
رویکرد جهانی استفاده از روش های درمانی طب مکمل و سنتی در درمان بیماری های صعب العلاج و به خصوص ورود این حیطه از دانش بشری به مطالعات جدید پزشکی، دانشمندان را بر آن داشته تا با بررسی طب بومی سرزمین های کهن بتوانند دریچه ای نو جهت یافتن روش های جدید برای کنترل و درمان بسیاری از بیماریها از جمله دیابت به روی محققان بگشایند.
از آنجا که طب سنتی ایران که در بانک های اطلاعاتی دنیا نام های دیگری نیز از جمله طب یونانی طب عربی و غیره دارد، یکی از مکاتب شناخته شده و ریشه دار طب سنتی در دنیا است و موارد متعددی از بیماری دیابت و درمان آن را اشاره کرده است بر آن شدیم تا با مطالعه منابع اصلی طب سنتی به طور نظری و بررسی تجربیات بالینی متأخرترین پزشک معاصر که بر پایه طب سنتی طبابت می نموده و آثار مکتوب به نام «راز درمان» از او به جا مانده است؛ جناب آقای دکتر احمدیه مروری کلی و جامع در مورد درمان دیابت از منظر طب سنتی ایران از منابع قدیم تا زمان معاصر انجام دهیم.
بیماری ذیابیطس در متون طب سنتی
با مطالعه کتب معتبر و مرجع طب سنتی ایران مانند الحاوی فى الطب (۴)- قانون (۵) – ذخیره خوارزمشاهی (۶) و از کتب متأخرتر؛ شرح الاسباب و العلامات (۷)، طب اکبری (۸)، بیماری دیابت و علائم و نشانه های آن مورد بررسی قرار گرفتند که همراه با پرسش از اهل علم و تجربه؛ آنچه در این منابع یافت شد که شبیه ترین به بیماری دیابت در حال حاضر است و تحت عنوان «ذیابیطس» مطرح شده است.
ذیابیطس یک کلمه یونانی است و معادل دولاب در زبان فارسی است. این بیماری نام های دیگری نیز مانند زلق الکلیه، الدواره، پرگاریه نیز دارد. نکته جالب توجه این است که در اکثر کتب مرجع، این بیماری را در بخش مربوط به علائم بیماریهای ادراری آورده اند. به طور مثال در کتاب قانون در بخش مربوط به احوال مثانه و بول [ادرار] در ذیل بخشی با نام «الاوقات اللتي تعرض البول» [وقت های بروز عوارض ادراری] فصلی به نام ذیابیطس مطرح شده است. (۵)
تعریف ذیابیطس در قریب به اتفاق تمام متون مورد مطالعه: «آن است که در زمان کوتاهی پس از آب نوشیدن همان آب از ادرار خارج شود. فرد مبتلا مرتب آب مینوشد ولی سیراب نمیشود بلکه ادرار می کند و نمی تواند آنرا در بدن نگهدارد» پس از تعریف این بیماری به ذکر اسباب (اتیولوژی) آن پرداخته اند که به طور کلی این گونه دسته بندی می شوند:
– ضعف کلیه و ناتوانی آن از نگاه داشتن آب
– اتساع مجاری ادرار تا بدان سبب، آب در کلیه هیچ توقفی نداشته باشد و ناپخته زود بیرون آید
سوء مزاج سرد که بر همه تن یا بر کبد یا بر کلیه مستولی گردد که می تواند به سبب ناشتا آب سرد خوردن یا سببی غیرآن مانند محصور بودن در سرمای سخت گزنده باشد.
حرارتی غریب و به افراط بر کلیه مستولی شود یعنی یک قوت غیر طبیعی در کلیه به وجود میآید که به سبب آن کلیه بیش از حد تحمل خود، ماده آبی از کبد میکشد و ناپخته دفع میکند و کبد از ما قبلش یعنی از ماساریقا می کشد و ماساریقا از معده می کشد و معده طلب آب میکند و در نتیجه تشنگی غالب می شود و این کشیدن آب و این جذب ماده آبی و دفع آن پیوسته ادامه دارد به طوری که اندام ها از یکدیگر ماده آبی را کشند و به این ترتیب زود شدن دفع بول و زود شدن تشنگی را و آب خواستن را به دولاب مانند کرده اند. در اکثر منابع عامل چهارم شایع ترین سبب بیماری مطرح شده است.
همانطور که از جمع بندی علل ذکر یافته برمی آید دو نوع ذیابیطس در متون طب سنتی ذکر شده است که نوع شایع تر آن را «ذیابیطس گرم» و نوع دیگر را «ذیابیطس سرد» می نامند که نوع دوم را ابوعلی سینا در قانون ذکر می کند که در طول عمر خود ندیده است.
ذیابیطس را یک بیماری با پیش آگهی بد «ردیء» معرفی کرده اند به طوری که در ازمان بیماری به دلیل جذب رطوبات از بدن، به ذوبان و بیماری دق می انجامد [یعنی موجب لاغری میشود] چرا که بدن را از رطوبت آب نوشیده شده محروم می کند.
درمان ذیابیطس در متون طب سنتی
از آنجا که معالجه در طب سنتی بر اساس از بین بردن سبب است بنابراین درمان های متفاوتی بر حسب نوع دیابت ذکر شده است که خلاصه آن از این قرار است:
اولین قدم درمان در طب سنتی بر اساس مشی حکمای بزرگی همچون رازی و ابو علی سینا استفاده از تدابیر مناسب خصوصا با غذاها بوده است (١٠). بنابراین در دیابت نوع گرم توصیه به تبرید و ترطیب با سبزی ها و میوه ها مثل آب کدوی مشوی [تشویه شده: بریان شده] و عصاره خیار با بزرقطونا [اسفرزه] و آب انار ترش و آب آلو و امثال اینها بدون مخلوط کردن با آب و رب های بارد مدر، شده است سکونت در هوای سرد و مرطوب، بوییدن کافور، نیلوفر و امثال آنها از گیاهان خوشبوی بارد. همچنین خوردن غذاهای لطیفی که استحاله سریع نیابند و چنان لطیف باشند که ماده آبی آنها بدون آنکه ادرار زیادی به وجود آورد تحلیل رود و همزمان طبیعت شکم را نرمی بخشد.
بهترین این غذاها موادی هستند که شکم را نرم کنند و از بین برنده عطش نیز باشند مانند آش جو، آش آلو، که نوع شایع خورش کدو، آش آب غوره (۱۰)، سوپ ذرت، آب کشک الشعیر، شیر گوسفند، دوغ ترش، گوشت تازه ماهی به طوری که ایجاد عطش نکند، شورباهای ساده و بسیار چرب با گوشت گوساله یک ساله، مرغ خانگی چاق شده یا پاچه گاو، آش های حاوی سرکه مخلوط با داروهای ضد قبض شکم و پرهیز از مصرف میوههای سرد و قابض و هر میوه مدر مانند «به».
آنچه تجربه خود ابن سینا بوده است مخلوط سرد شده آبدوغ کف گرفته با آرد جو است. همچنین قرص گلنار ذکر می شود که حاوی اقاقیا، گل محمدی، گلنار، صمغ عربی، کتیرا که با لعاب بزرقطونا میل می شود. نسخه های دیگر شامل قرص طباشیر حاوی طباشیر و گل مختوم و خرچنگ رودخانه ای سوخته و شسته، لاک، بزر خشخاش و بزر کاهو و لعاب بزرقطونا است. البته ضمادات، آبزن ها، اطلیه و حتی قی جهت انحراف آب از کلیه ها و حقنه جهت نرم نگه داشتن شکم نیز ذکر شده اند که تفصیل آنها در این مقاله نمیگنجد.
در کتاب ذخیره علاوه بر تایید موارد بالا توصیه به تجویز کشکاب غلیظ سرد و روغن گل نموده است و ذکر کرده که «آب تخم خرفه هم با آب انار ترش دادن با آب کدوی بریان کرده و رب به و ریواج و حماض و ترنج و رب غوره و دوغ گاو سخت سود دارد و نیز فقاع که از آب دوغ ترش و آرد جو کنند و انار و سماق و دانه خرما در دهان داشتن تشنگی را بنشاند». نکته مهم دیگر در درمان این بیماری انجام فصد رگ با سلیق در اوایل بیماری است که البته به تناسب وضعیت بالینی بیمار تجویز می شود.
رازی در الحاوی مشابه همین مطالب را می فرماید لیکن در مورد ادویه علاوه بر اقاقیا، گل سرخ، گلنار؛ رب السوس و کافور را نیز اضافه می کند یا بسیاری دیگر از گیاهان را ذکر کرده و در نسخه های دیگری که برای سلس البول می آورد باز ترکیب های دیگری با ریباس یا گشنیز را نیز مطرح نموده است.
در نوع سرد این بیماری ابن سینا می گوید « بدون عطش نیست ولی ما این حالت را ندیده ایم و مطابق نظر علمای پیشین در این بیماران باید چیزهای لطیف داد تا تشنگی را فرو نشاند سپس به وسیله حقنه مکرر با مواد نرم اسهال داد سپس با حب صبر اسهال داد سپس سه روز بیمار استراحت کند و تدابیر تکرار شود سپس بعد از تناول غذا با ترب و امثال آن بیمار را به قی وادار کنند سپس با روغن مالی و بادکش و کمادات و بخورات به خصوص دست و پای بیمار را گرم کنند. چه بسا داروی محمر نیاز باشد، پس از چند روز استراحت، سوارکاری معتدل و دلک معتدل خصوصا در دست و پا و توصیه به گرفتن حمام گرم و نوشیدن شراب ریحانی میشود» (۵).
درمان دیابت در آثار دکتر احمدیه
بی شک مرحوم دکتر احمدیه، یکی از پانزده استاد برجسته مدرسه پزشکی دارالفنون، ملهم از مکتب طبی ابو علی سینا بوده است خصوصا وقتی این مطلب را ذکر می کند که «قانون ابن سینا در درمان بیماری های سخت، دلیل و راهنمای بی همتایی است و راز تشخیص و درمان را بهتر از قانون در جایی دیگر نمی توان یافت». البته ایشان تاکید می کنند که کسانی به این راه حل یا «راز علمی» پی می برند که در رشته پزشکی قدیم و جدید تواماً کار کرده و با مسائل و مشکلات بسیار برخورد کرده باشند و در این صورت متوجه استیلا و تسلط بوعلی بر طب خواهند شد. تاکید وی بر تخصصی بودن کار طبابت به روش حکمای پیشین تا حدی بود که عدم آشنایی پزشکان نسل های بعد با روش کار، در بالین و در تطبیق دارو با طبیعت بیمار را موجب بروز اشتباهات [تاریخی] میدانست به طوری که منجر به ایراد اشکالاتی گردیدند که همراه با تعصبی بیجا بهانه ای برای دور افکندن تجارب گرانبهای هزاران ساله نیاکانمان قرار گرفتند.
در کتاب دوم راز درمان (٩) سرفصلی تحت عنوان بیماری های «دیاتزیک» مطرح شده که نام های دیگری مانند «سوء مزاج های ارثی» یا «باد باسور» بر آن می نهد. ذیل این مبحث، مرحوم احمدیه یک سری بیماری ها و تجربیات بالینی خویش را ذکر کرده است، بیماری دیابت غیر وابسته به انسولین را نیز از این دسته بیماری ها بر شمرده است. در واقع باد باسور را سندرمی از علائم و نشانه ها معرفی نموده که از صداع گرفته تا درد و قراقر شکم و ضعف قوه باه را در بر میگیرد و معادل سوء مزاج ارثی در طب سنتی است که به موجب نقص و کاهش در کنش و واکنش فیزیولوژیک، بدن نمی تواند همه موادی که لازم است دفع شوند، دفع نماید و تجمع این سموم در بدن باعث ناتوانی اعضا به ویژه کبد و کلیه و دیگر غدد بدن می گردد و در نتیجه این سموم در خون تجمع یافته و عوارض گوناگون به وجود می آیند.
وی معتقد بود پیشینیان ریشه بیماری ها را یافته و بر ضد آن تلاش می کردند ولی پزشکی امروز خود را از تجربیات گذشتگان محروم کرده و قادر نیست بسیاری از این بیماران را حتی پس از سال ها معالجه کند در حالیکه خود با پیروی از روش ابن سینا توانسته به سادگی به درمان قطعی این بیماران برسد.
به عقیده ایشان، پزشکان متقدم در پاک کردن روده ها، دفع سموم بدن، اصلاح مزاج و تصفیه خون با رفق و مدارا توجه خاصی داشتند به طوری که اندک اندک اعضا و احشا را به کار وا می داشتند و عقیده داشتند که «طبیب خادم طبیعت است».
البته در جایی دیگر ایشان دیابت را ناشی از اورام ذکر کرده است خصوصا وقتی گزارشی از بولتن پزشکی آمریکا را مطالعه نمودند که ارتباطی میان مغز و قند خون وجود دارد. بدین ترتیب، در صدد تحلیل این اورام، حب دیابت را درست می کنند و به بیماران تجویز کرده و نتیجه مطلوب حاصل میشود. حب ضد دیابت مرحوم احمدیه شامل مقل ازرق؛ هلیله زرد و مر مکی بوده است.
نویسنده: دکتر جمیله مهدوی جعفری
منبع: مجله ی درمانگر – شماره (48 – 47) – پاییز و زمستان 1394 – صفحه 15
پاورقی:
1) Hasani-Ranjbar S, Larijani B, Abdollahi M. A systematic review of Iranian medicinal plants useful in diabetes mellitus. Archives of Medical Science. 2008.
2) (IDF) IDF. the global burden. http://wwwidforg/ diabetesatlas/5e/the-global-burden. 2012.
3) Organization WH. prevalence of diabetes in the WHO East- ern Mediterranian Region and Prevalence in Islamic Republic of Iran http://wwwwhoint. 2009.
۴) رازی، محمدبن زکریا، الحاوى فى الطب، چاپ هندوستان، کتابخانه طب دانشکده طب سنتی دانشگاه تهران، جلد ۱۰
5) ابو علی سینا ، شیخ الرئيس، قانون فى الطب، لبنان- بیروت به تصحیح ابراهیم شمس الدین – دار المكتب العلمیه – چاپ اول ج ۳
6) جرجانی، سید ،اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، به تصحیح دکتر حسن تاجبخش، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۸
7) کرمانی، نفیس بن عوض، شرح الاسباب و العلامات، موسسه احيا طب طبیعی، جلد ۲،۱۳۸۷
8) ارزانی، محمد اکبر، طب اکبری، موسسه احیای طب طبیعی، جلد ۲، 1378
9) احمدیه، عبدالله. راز درمان. طبیب خادم طبیعت است. چاپ دوم. ج ۲. تهران: اقبال، ۱۳۷۷
10) اصغری، مجید و همکاران، بررسی و مقایسه بیماری ذیابیطس در طب سنتی ایران و بیماری دیابت در طب کلاسیک، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال سوم، شماره نهم، زمستان۱۳۹۰
11) هاشم دباغیان، فتانه و همکاران، مروری بر گیاهان ضد دیابت در طب سنتی ایران و بررسی اثر بخشی آنها، فصلنامه گیاهان دارویی، سال یازدهم، شماره ۴۱، ۱۳۹۰
12) قرشی، علاء الدين ابى الحسن علی بن ابی الحزم، شرح بر قانون، نسخه الکترونیک عکسی از نسخه خطی مجلس شورای اسلامیارجاع
