به طور کلی حکمای مکتب طب ایرانی، اسباب و علل سقط جنین را در پنج گروه دسته بندی کرده اند.
الف) اسباب خارجی
اسباب خارجی سقط عبارتند از استفاده از داروهای مسقط، جنین، حرکت قوی مثل ضربه یا سقطه یعنی افتادن بر چیزی یا افتادن از بلندی، حرکات ورزشی مستمر خسته کننده، پریدن به خصوص به سمت عقب، استفراغ شدید، عطسه قوی، سرفه شدید، فریاد زدن به شدت، بلند کردن بار سنگین، شدت سرما و گرمای هوا، مدت طولانی در حمام بودن، شستن بدن با داروهای مزلق و مرخی رحم، استشمام خوراکی هایی که میل شدید به خوردن آنها پیدا کند ولی نیابد.
ب) آلام نفسانی
اسباب نفسانی سقط جنین، در واقع چیزی جز آلام و رنج های نفسانی نیست. این آلام عبارتند از:
1) خشم و غضب شدید که باعث حرکت غیر طبیعی رحم یا جنین شود یا سبب خونریزی مضعف جنین یا رحم گردد. در این صورت جنین ساقط میشود.
2) خوف یا ترس ناگهانی که موجب سقط میشود.
3) حزن یا اندوه بسیار، مانند از دست دادن عزیزی یا مشابه آن که باعث ضعف ماسکه میشود و منجر به سقط جنین می گردد.
4) فرح و شادی ناگهانی شدید که موجب ذوق شدید و سقط جنین می شود.
ج) آلام جسمانی
برخی از آلام بدنی ناشی از اوجاع و امراض جسمانی که بارداران عارض می شود، ممکن است به سقط جنین منتهی شود. از جمله این بیماریها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
تبه ای، گرم، لرزه اسهال صفراوی یا بلغمی، سحج یعنی زخم روده، زحیر یا علت دجاجه، هزال یعنی لاغری مفرط، گرسنگی شدید و عدم تغذیه مناسب و کافی، استفراغ خلط خون مانند فصد، حجامت یا خونریزی با علل مختلف، امتلای شدید، تخمه بسیار به گونه ای که مفسد غذای جنین شود یا راه رسیدن غذا به جنین را مسدود نماید، افراط در آمیزش جنسی به ویژه که از ماه هفتم بارداری به بعد باشد.
د) فساد حال جنین
مرگ جنین، به خصوص وقتی که به تبع آن زرداب لذاع رحم ایجاد شود، رحم برای دفع اذیت و آزاری که میبیند اقدام به دفع جنین می کند. گاهی جنین به علت ضعف شدید یا نوعی بیماری ساقط می شود. گاهی ممکن است رحم دچار انحراق یعنی پارگی شود و به این سقط اتفاق افتد. برخی اوقات، اغشیه محیط بر جنین دچار استرخا و سستی می شود و موجب سقط می گردد. اگر رطوبت موذی یا مزلق یعنی لیز کننده بر رحم انصباب یابد، جنین محکوم به سقط می شود.
هـ) آفات و بیماریهای رحم
برخی بیماری های رحم می توانند باعث سقط جنین شوند:
• اتساع فم رحم یعنی گشاد شدن دهانه رحم و قلت انضمام آن، موجب سقط جنین می شود.
• زیاد شدن رطوبت های مزلقه در رحم که باعث سقط جنین می گردد.
• زیاد شدن رطوبت های مزلقه در افواه عروق رحم که جدا شدن جنین و سقط آن می شود.
• سوء مزاج های رحم که در اثر حرارت محرق یا برودت مزاجهای مجمد به وجود آید سبب سقط جنین می شود.
• قلت غذای جنین که موجب ضعف و سقط آن میشود. زیاد شدن ریح و باد در رحم که باعث جدایی و خروج جنین می شود.
• صلابت یعنی سخت شدن جدار رحم که تحمل رحم را برای رشد جنین از دست می دهد و موجب سقط جنین میشود.
• سرطان رحم و قروح رحم و هرگونه بیماری از این قبیل که بر رحم عارض شود همه از موجبات سقط رحم به شمار می روند.
تا اینجا اسباب پنجگانه سقط جنین به طور مختصر بیان شد. اما آگاهی از مطالب زیر برای زنان باردار بسیار مهم است.
زمان و علت سقط جنین
از جمله اموری که زنان باردار لازم است نسبت به آن آگاهی داشته باشند این است که بیشترین موارد سقط جنین در اثر تجمع رطوبت یا ریح غلیظ در رحم اتفاق میافتد. بر این اساس زنان باردار باید در تغذیه جانب هضم کامل را رعایت کنند. زنان باردار لازم است به طور حتم از پرخوری و درهم خوری اجتناب نمایند. زیرا در اثر پرخوری یا درهم خوری عمل هضم غذا ناقص می شود و زمینه تولید بلغم و به خصوص رطوبات قابل تبدیل شدن به ریاح نیز فراهم میشود. زنان باردار باید از ریزه خواری و بدخوری کاملا دوری نمایند. به خصوص زنانی که سقط جنین را تجربه کرده اند بسیار مستعد سقط جنین هستند. حکمای مکتب طب ایرانی بیشترین علل سقط را بعد از اسباب خارجی مربوط به اسباب داخلی می دانند. مهم ترین سقط ها و علل آن به شرح زیر است:
– سقط جنین در ماه اول بیشتر به سبب ضعف در تخم آبه است.
– سقط در ماه دوم و سوم بیشتر به سبب وجود رطوبت و ریح مجتمع در رحم است.
– سقط در ماه ششم به بعد بیشتر به سبب وجود رطوبات مزلق در رحم است.
رطوبات مزلقه نه تنها باعث صاف شدن خشونت رحم می شوند و جنین را جدا می کنند بلکه به علت سنگینی خود و افزایش وزن جنین باعث میشود دهانه رحم نتواند این وزن را تحمل کند و سقط ایجاد می شود. از طرفی خود رطوبت های مزلقه حرکت های ریز ولی دایمی در جدار رحم و جنین ایجاد می کند که باعث میشود جنین به پایین افتاده و سقط شود. با توجه به آنچه گفته شد، میتوان علل سقط جنین را به طور کلی به سه دسته جسمانی، نفسانی و دارویی تقسیم کرد.
علایم عمومی دال بر سقط جنین
1) چنانچه پستان زن باردار که در دوران بارداری چاق شده باشد و افزایش حجم پیدا کرده باشد، شروع به لاغر شدن نماید باید دانست جنین محکوم به سقط است و خواهد افتاد.
تعلیم: باید دانست که لاغری پستان تنها در زمانی دلالت بر سقط جنین دارد که پستان در اثر بیماری دچار افزایش حجم نشده باشد، زیرا پس از رفع بیماری، پستان به حال خود باز می گردد و اینگونه لاغری ارتباطی با سقط جنین ندارد. بنابراین شروع لاغری در پستان زن باردار تنها وقتی قابل اعتناست که چاق شدن آن طبیعی باشد و در اثر بیماری یا علل دیگر مثل مصرف دارو، کم تحرکی و … نباشد.
2) چنانچه یکی از پستانهای زن باردار که به طور طبیعی چاق و حجیم شده است، شروع به لاغر شدن کرد باید دانست که بارداری دو قلو بوده و یکی از دوقلوها سقط خواهد شد.
3) از دیگر نشانه های سقط جنین، وجود تراوش مستمر شیر از پستان زن باردار است. این امر نشان دهنده آن است که جنین ضعیف شده است. زیرا مادام که جنین قوی است قادر به هضم مواد غذایی خود است اما به محض آنکه نتواند غذای خود را جذب و هضم کند، طبیعت آن را به طرف پستان هدایت میکند در این حالت تراوش غیر طبیعی شیر از پستان آغاز میشود. ضعف جنین را بایستی به عنوان زنگ خطری برای آن به شمار آورد.
4) از دیگر نشانه های ضعف جنین، وجود کثرت درد زهدان است . وقتی زهدان زن باردار دچار دردهای متواتر و به خصوص شدید می شود دلالت بر ضعف جنین و احتمال سقط دارد.
۵) سرخی شدید چهره زن باردار مبتلا به تب و لرز یا وجود حس سنگینی سر، خسته و کوفته بودن بدن و درد در عمق چشم، بر سقط جنین دلالت دارد، در این صورت نخست خون حیض جاری میشود و پس از آن جنین ساقط می گردد.
علایم ریح مسقط جنین
همان گونه که بیان شد یکی از اسباب سقط جنین «ریح» است. در زیر نشانه های دال بر ریح مسبب سقط جنین آورد می شود:
تمدد یعنی کش دادن زهدان بدون آن که زن باردار احساس سنگینی یا جابه جا شدن درد را داشته باشد.
تشديد علایم یعنی تمدد در زهدان به محض خوردن خوراکی های بادزا.
خلاصه شرح حال بیمار: بیمار خانم ۳۵ ساله، متاهل، ساکن کرمان و باردارکه جهت حفظ جنین و تدابیر بارداری مراجعه کرده است.
شرح بیماری: در حال حاضر سن بارداری ایشان حدود پنج هفته است. بیمار در چهار – پنج سال گذشته سابقه دو سقط سن پنج و شش هفتگی دارد. یکی از سقط ها به دنبال نزدیکی جنسی و دویدن و دیگری ظاهرا به دنبال ۱۲ روز روزه داری بوده است. بارداری بدون مصرف دارو صورت گرفته است. بیمار به علت سقط های قبلی بسیار مضطرب و نگران است. وزن بیمار ۶۳ کیلوگرم است که متناسب با قد ایشان است.
سابقه بیماری ها و مصرف دارو: در آزمایشات دو ماه قبل بیمار، میزان Anti TPO بالا بوده و حدود سه هفته است که وی نصف قرص لووتیروکسین را مصرف میکند.
مشکلات و حالات دیگر بیمار: طمث (عادت ماهیانه) بیمار تقربیا منظم است. اما حجم خونریزی زیاد است. درد کمر و پاها از روز اول تا سوم طمث وجود دارد. اجابت مزاج بیمار مایل به یبوست است.
هنگام سفر یا جابه جا شدن ضمن وجود مشکل یبوست دچار نفخ نیز می شود. بیمار از اوایل فروردین تا آخر تابستان دچار نوعی حساسیت میشود که علایم آن خارش چشم ها و بینی، عطسه و آبریزش از بینی، کمر درد است.
بیمار گهگاه دچار اضغاث و احلام (خوابهای پریشان) می شود.
بیمار انفعال از گرما نیز دارد.
بیمار ساعت 2-3 بعد از نیمه شب می خوابد و ساعت ساعت ۱۱-۱0 صبح بیدار می شود.
توصیه های استاد عبادیانی
توصیه های زیر برای جلوگیری از سقط جنین به بیمار داده شد تا در طول زمان بارداری مراعات نماید.
توصیه اول: بیمار بایستی از تجسم امور بدی که باعث حزن غصه می شود، احتراز کند. در مقابل تجسم اموری که باعث ایجاد فرح و سرور، تبسم وخوشحالی، نشاط و امید به زندگی می شود را سرلوحه زندگی قرار دهد.
دستیار: چرا چنین توصیه ای به بیمار کردید؟
استاد: از آنجا که یکی از اسباب نازایی و نیز سقط جنین در خانم های باردار، اعراض نفسانی است، توصیه می شود از تجسم و تصور اموری که باعث ناراحتی نفسانی برای بیمار است خودداری شود. در عوض همواره تصاویر خوب و لذت بخش و آرامش دهنده را در ذهن خود مجسم نماید. برای آنکه بتواند تجسم تصاویر بد را در ذهن خود راه ندهد ( آن را در ذهن تکرار نکند )، باید برای خود یک « مغز یدکی » ایجاد کند یعنی هر وقت خواست راجع به مسئله ای فکر کند، بهتر است آن را در دفتری که به عنوان « مغز یدکی » تهیه کرده است، بنویسد. به این ترتیب نیازی ندارد مسایل ناخوشایند را در ذهن نگه دارد. زیرا قوه متصرفه دایم به حافظه مراجعه می کند و هر چه در سطح و دسترسش باشد آن را به حس مشترک میفرستد و سبب می شود تا انسان آن را تکرار نماید.
توصیه دوم: انتخاب وضعیت هنگام آمیزش جنسی به گونه ای که دخول به صور تعمیق انجام نشود. همچنین از مقاربت های مکرر و متعب خویشتن داری کند.
همان گونه که بیان شد، علل جسمانی سقط گوناگون است ممکن است. در یک خانم باردار، عنق رحم کوتاه باشد. در چنین خانمی نزدیکی میتواند برای جنین زیان بخش باشد زیرا ضربه توسط آلت می تواند سبب انصداع معالیق نگه دارنده جنین شود و زمینه سقط را فراهم کند.
همچنین اگر عضله دهانه رحم ضعیف باشد، وقتی جنین بزرگ می شود، وزن آن از مقدار قوت تحمل دهانه رحم بیشتر می شود و به این ترتیب قادر به نگه داشتن جنین نمی شود. در اثر فشار وزن جنین از یک طرف و عدم تحمل عضله دهانه رحم برای نگهداری آن، سقط جنین رخ می دهد. آمیزش جنسی مکرر می تواند یکی از عوامل بروز ضعف در عضلات دهانه رحم بشود. از همه مهمتر این است که خانم بارداری که تجربه سقط یا سقط های مکرر داشته است، باید از اموری که باعث سقط های قبلی شده است دوری کند.
توصیه سوم: لازم است ساعت خواب خود را از ساعت ۹ شب تا ۲ نیمه شب تنظیم کند و برای این منظور از پذیرایی میهمان یا شرکت در مهمانیهای شبانه اجتناب کند.
دستیار: علت تاکید بر خوابیدن از ساعت ۹ شب چیست؟
استاد: از دیگر نکات مهم و قابل توجه برای زنان باردار، خوابیدن در ساعات طلایی خواب یعنی ۹ شب تا ۲ نیمه شب است. زیرا در این پنج ساعت ارواح و قوای بدنی به گونه ای بازسازی می شوند که گویی مغز، قلب، کبد و سایر ارگان های بدن دوباره تولد یافته و نیروی از دست رفته را باز مییابند. در نتیجه دوباره آماده ارایه خدمت به انسان می شوند. علت تاکید بر این پنج ساعت خواب این است که اگر انسان در نوزده ساعت دیگر شبانه روز بخوابد، بدن قادر نمی شود به قدر این پنج ساعت طلایی خواب، ارواح و قوای بدنی خود را بازسازی کند بر این اساس زنان باردار لازم است در ساعت 7-6 عصر شام بخورند و ساعت 10-9 شب به رختخواب بروند و حداقل تا ساعت ۲ نیمه شب بخوابند تا بتوانند از فواید ساعات طلایی خواب بهره ببرند.
توصیه چهارم: تنظیم ساعات غذا خوردن و اجتناب از مصرف غذاهایی که به تجربه دریافته است با هاضمه اش سازگار نیست و باعث نفخ می شود. همچنین از خوردن ادویه بسیار تند و به خصوص ادویه کاری حتی المقدور خودداری کند.
دستیار: ممکن است در این باره بیشتر توضیح دهید؟
استاد: مسئله غذا برای همگان مهم است اما برای زنان باردار مهمتر است. زیرا غذا ماده ای ضروری برای بدن انسان است. هر امر ضروری نیز از دو زاویه قابل بررسی است: مفید است چون بقای تندرستی را در بر دارد و مضر است چون زمینه بیماری را فراهم می کند. سلامت مادر سلامت جنین را در بر دارد. بر این اساس باید زنان باردار توجه بیشتری به امر تغذیه داشته باشند. غذاهایی که زن باردار مصرف می کند باید کاملا هضم شود. زیرا غذای هضم نشده به نوعی رطوبت تبدیل می شود در معده و روده قرار یابد، سبب نفخ می شود و اگر وارد رحم شود به دلیل هضم نیافتن و تحلیل نرفتن در رحم تجمع مییابد. بخشی از آن ممکن است تبدیل به نفخ شود که باعث سقط جنین می گردد. بخشی دیگر ممکن است مزلق و لزج شود و به گونه ای دیگر باعث بروز سقط جنین شود. از این روست که توجه به تغذیه زنان باردار از اهمیت بیشتری برخوردار است. غذاهایی همچون نخود، لوبیا، گوجه فرنگی و بادنجان ذاتا نفاخ اند. این نوع غذاها توسط زنان باردار یا نباید مصرف شود یا باید همراه با مصلحات آنها مصرف گردد. گاهی غذا ممکن است خود ذاتا نفاخ نباشد اما به سبب بد خوری و نابجا خوری یا عدم نظم در ساعات خوردن به وجود آید. از این رو رعایت نظم ساعات غذایی مهم است. مادر باردار صبحانه را ساعت 8-7در و نهار 13-12و شام را ۷-۶ عصر مصرف کند و حتما هر سه تا چهار ساعت بعد از صرف غذای اصلی به عنوان میان وعده خوراکی هایی مانند بادام سوخته، مغز فندق، توت سفید و یا انجیر خشک بخورد.
زنان باردار باید از مصرف ادویه های تند پرهیز کنند. اگر اثر ادویه های بسیار تند که مدر یا مجفف باشند به جنین برسد می تواند باعث سقط جنین شود.
از جمله اموری که زنان باردار لازم است رعایت کنند عدم مکث در حمام است. خانم باردار نباید در حمام زیاد مکث کند به طوری که حمام وی نباید بیشتر از ۵- ۱5 دقیقه طول بکشد چون رطوبت زیاد و همین طور حرارت، رحم را شل می کند. عدم حضور زن باردار در حمام بیش از ۱۵ دقیقه از نکات ضروری است و حتما باید از سوی زنان باردار رعایت شود و به ویژه به زنانی که دچار وسواس هستند یا به حمام های طولانی عادت دارند، در اینباره گوشزد شود. دمای آب مصرفی در حمام طوری باشد که گرمای آب برای زن باردار لذت بخش باشد. در مورد مصرف میوه ها، زنان باردار بخصوص کسانی که سقط را تجربه کرده اند، بهتر است از میوه های قابض استفاده کنند. بهترین میوه ها توصیه شده برای زنان باردار عبارتند از: سیب، گلابی، موز، به، انار شیرین، خرمالو، ازگیل، زعرور یا زالزالک، انگور شیرین بی هسته یا کشمش سبز آفتابی.
بهترین وقت صرف میوه ها ۲ ساعت بعد از غذا خوردن است. این میوه ها برای تقویت قوه ماسکه مفیدند و مانع شل شدن رحم می شوند. یکی از مواد خوراکی ماهی است. زنان باردار بهتر است در صورت میل به خوردن ماهی، فقط میگو و یا ماهی قزل آلای کوچک 300-200 گرمی استفاده کنند. ماهی باید خوب پخته شود و میگو به صورت کبابی یا در فر و داخل فویل آلومینیومی طبخ شود و بهتر است سرخ نشود. باید همه رطوبت ماهی ها و همچنین گوشت ها گرفته شود تا نفخ ایجاد نشود.
قابل ذکر است اجتناب از مصرف ادویه های تند و کاری، باعث می شود طفل به زردی دچار نشود. ادویه جات با گرم کردن کبد مادر و جنین باعث تولید صفرای بیشتر می شود از آنجا که جنین دارای مزاج ضعیف است لذا نمی تواند در مقابل یک سبب قوی مانند صفرا از خود مقاومت نشان بدهد و قادربه دفع آن نیست و علایم زردی در او ظاهر می شود.
توصیه پنجم:۲۰ گرم گز علفی را کوبیده و داخل یک لیوان آب جوش بریزد و بعد از ۴- ۵ دقیقه هم بزند تا حل شود. سپس از پارچه دولا، صاف کند و بگذارد تا زلال شود. آنگاه قسمت صاف روی آن را بنوشد و ته نشین را دور بریزد. این عمل را یک بار ساعت ۱۰ صبح و یک بار ساعت ۴ عصر تکرار کند و تا سه ماه ادامه دهد.
دستیار: چرا گز علفی توصیه می شود؟
استاد: گز علفی یک داروی مقوی و قابض برای فم معده است. از آنجا که زنان باردار دچار ضعف فم معده می شوند، تقویت آن از نفخ و تولید رطوبات مضر جلوگیری می کند. چون قوی شدن فم معده باعث قوی شدن هضم می شود.
سوال بیمار: در صورت ابتلا به ویار توصیه چیست؟
استاد: چنانچه زن بارداری ویار دارد بایستی ۲۴ ساعت غذا نخورد و در این مدت دستورات زیر را به کار بندد:
هر ۲ ساعت یک بار، یک سیخ کباب کوبیده بدون نان و برنج بخورد. لازم است پشت و روی کباب را با سماق یا ناردانه کوبیده شده بپوشاند.
ساعت ۱۰ صبح و ۴ عصر، یک لیوان، از مخلوط آب میوه های ترش و شیرین میل کند. برای مثال نصف لیوان آب سیب شیرین و نصف لیوان آب سیب ترش را با هم مخلوط کند و بنوشد. همچنین می تواند از آب به شیرین و ترش یا آب انار شیرین و ترش یا آب پرتغال شیرین و ترش یا آب نارنگی شیرین و تر هر کدام که در دسترس باشد یا علاقه داشته باشد میل کند. بیمار بایستی دستورات بالا را تا بر طرف شدن حالت تهوع یعنی اوغ زدن ادامه دهد.
نویسنده: دکتر ماریا کبیری
منبع: مجله ی درمانگر – شماره (44-43) – پاییز و زمستان 1393 – صفحه 14
