وجه تسمیه و تاریخچه بابونه آلمانی
گیاهی شناخته شده از زمان رومیان باستان! نام chamomile از لفظ لاتین chamaimelon به معناى سیب زمینی! آمده است، نه آن سیب زمینی خودمان! که از آن غذا می پزیم، earth apple یعنی سیبی که بر زمین می روید! که این نام لاتین خود از کلمه chamait به معنای بر روی زمین و melon به معنای سیب آمده است و حکمت گذاشتن این نام بر بابونه آلمانی شباهت رایحه ی این گیاه با عطر میوه سیب است.
مصریان باستان بابونه را یکی از ۹ گیاه مقدس برشمرده و آنرا در معالجه تب و لرز مؤثر میدانستند. رومانی ها گیاه را در درمان سوء هاضمه و اختلالات روماتوئید بکار میبردند. عامه مردم آن را به عنوان ضد اسپاسم و آرامبخش می دانستند. همچنین در رفع عفونت انگلی و نیز به عنوان نرم کننده، حالت دهنده، براق کننده و رنگ مو استفاده میگشت.
اسانس بابونه برای ایجاد طعم و بوی مطبوع در سیگارهای تنباکو مورد استفاده بوده است! محلول بابونه علاوه بر خاصیت ضد عفونی کنندگی لایه بردار بافت های مرده و تحریک کننده ترمیم پوست بوده است و لذا در شستشوی زخم ها بکار می رفته است. بابونه به خواص ضد عرق و خوشبو کنندگی نیز شهرت دارد! جالب است بدانیم از هر ۱۰۰۰ کیلوگرم بابونه می توان ۱ کیلوگرم اسانس بدست آورد و اگر فکر می کنید این ۱۰۰۰ کیلوگرم برای بدست آوردن ۱ کیلوگرم اسانس خیلی زیاد است سری به تک نگار بادرنجبویه بزنید!
مهمترین ترکیبات شیمیایی در بابونه آلمانی
این گیاه دارای ترکیبات کومارینی مانند هر نیارین، آمبلی فرون؛ ترکیبات فلاونوئیدی مانند آپـی ژنین و لوتئولین و همچنین روغنهای فرار مثل بیزابولول (یک ترکیب مونوترپنی اکسید)، کادینن، فارنسول ( اسپاتولنول)، کامازولن حاصل از ماتریسین؛ و نیز ماتریکارین می باشد. بیشتر اسانس ها بی‌رنگ هستند اما رنگ آبی معروف اسانس بابونه از آزولن ها (کامازولن) می باشد. سزکوئی ترپن Bisabolol موجود در اسانس بابونه اثرات ضد زخم گوارشی ناشی از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی دارد!
در بابونه اسیدهای چرب، تانن، پلی ساکاریدها و اسیدهای آمینه هم یافت می شود. فلاونوئید آپی ژنین موجود در بابونه یا گل راعی را از مهمترین فلاونوئیدهای غذایی با پتانسیل ضد دیابت اثبات نمودند که موجب ترشح انسولین و کاهش گلوکز گشته، اثر افزایش آنتی اکسیدان و کاهش آپوپتوز هم دارد.
اشکال دارویی حاوی بابونه آلمانی
محلول موضعی کامیلوگل (شستشو دهنده و ترمیم کننده التهاب و زخم، ضد عفونی کننده در حمام های موضعی، ضدعفونی کننده بواسیر و واژن)؛ پودر آلتیپ (آرامبخش در بیقراری، اضطراب، سردرد و تنش عصبی، رفع اختلالات خواب)؛ قطره گاسترولان (ضد نفخ و اسپاسم دستگاه گوارش)، قرص گاسترین (ضد التهاب و مسکن درد معده، تسریع در التیام ورم و زخم های معده و اثنی عشر)؛ قرص و قطره پروستاتان (مؤثر در درمان هیپرپلازی پروستات تکرر ادرار، سوزش و درد هنگام دفع ادرار)؛ شربت و کپسول رها (کاهش دهنده علایم ترک اعتیاد به سیگار و مواد مخدر)؛ پودر و چای کیسه ای شیرینوش، پودر و چای کیسه ای کارامین (درمان نفخ و اسپاسم گوارشی، سوء هاضمه و درد ناشی از آن)؛ قطره و چای کیسه ای بابونه (ضد التهاب، ضد اسپاسم و ضد نفخ بوده، پیشگیری و درمان زخم معده همچنین به عنوان ضد باکتری و ضد قارچ جهت کمک به عفونت، آرام بخش و ملین)؛ محلول کامی سل (ضد حساسیت، خارش و التهاب در مصرف موضعی و درمان گلودرد و کرامپ شکمی در مصرف خوراکی)؛ کرم کامیل (درمان التهابات پوستی، آزردگی های جلدی ناشی از خراش ها و بریدگیهای سطحی، خشکی و ترک پوست) از معدود فراورده های گیاهی که ادعای رفع ترک های پوستی دارد؛ قطره دهانشویه ماتریکا (کنترل رشد پلاک میکروبی در دهان، ضد عفونی کننده و ضد التهاب ضایعات دهان و لثه)؛ ژل موضعی دنتی کید (تسکین درد و التهاب لثه کودک به هنگام دندان درآوردن) پماد رکتوس (رفع علائم ناشی از بواسیر، درمان شقاق مقعد)؛ شربت بی بی ســد (درمـان نـاآرامی و بــی خـوابی نوزادان و کودکان)؛ شربت هماتوگل (مؤثر در کم خونیهای ناشی از فقر آهن، حاوی ویتامین های B و C جهت جذب آسان آهن، تامین انرژی و کوتاه کننده دوران نقاهت).
موارد مصرف و کاربرد بالینی بابونه آلمانی
بابونه در تخفیف علائم بیماری های آنوژنیتال (بیماری های دستگاه تناسلی و مقعد) خیلی بکار می رود. در تنظیم سیکل قاعدگی زنان مؤثر است و قوای جنسی را افزایش می دهد، همچنین درد قاعدگی را تسکین می بخشد.
اسانس گرم و شیرین بابونه آرامبخش و درمان سندروم پیش قاعدگی و سردرد است. تعجب نکنید از اینکه این اسانس را شیرین گویند چون اسانس ها علاوه بر رایحه طعمهای مختلفی هم دارند شیرین و تلخ و گس و ملایم! بابونه خاصیت ضد سم دارد و مهارکننده سموم باکتری هم هست. همچنین لطیف کننده پوست است ولی ضمادش را در نقرس و کمر درد نیز استعمال می نمایند. مخلوط اسانس اسطوخودوس با بابونه برای تخفیف دردهای عضلانی و تنشهای عصبی کارا عمل می کند. در تحلیل ورم اعضای بدن مانند بیضه و یا ورم پرده صماخ گوش نیز مؤثر است چراکه اثر ضد التهابی فلاونوئیدهای آپی ژنین و لوتئولین موجود در آن قدرتی مشابه با داروی ایندومتاسین دارد!
در مطالعه ای تجربی اثرات ضد افسردگی عصاره بابونه در افسردگی ماژور القا شده توسط پروژسترون نشان داده شده است. فلاونوئید آپی ژنین که در بابونه و اغلب گیاهان با خصوصیات ضد اضطراب و افسردگی یافت می شود به عنوان لیگاندی برای رسپتور GABAA بنزودیازپین عمل نموده و خواص فارماکولوژیک ضد اضطراب و آرامبخش و ضد افسردگی خود را ایفا مینماید. فلاونوئید کوئرستین در مدل حیوانی افسردگی پس از زایمان سبب مهار آنزیم مونوآمینو اکسیداز (MAO) و در نتیجه اثرات شبه ضد افسردگی می گردد. بابونه در درمان زخم های دیر التیام پذیر، بثورات جلدی و عفونت های باکتریال پوست مانند جوش، تبخال، کورک بکار می رود.
بابونـه بـر باکتری های گرم مثبت و گرم منفی مانند مایکوباکتریوم توبرکلوزیس همان باکتری عامل سل، سالمونلا تیفی و استافیلوکوک اورئوس اثرات باکتریوسیدال دارد. بابونه موجب مهار ویروس فلج میگردد. بواسیر و التهاب چشم را نیز رفع می کند. از اثرات مفید بابونه در درمان اختلالات خواب ناشی از شیمی درمانی و نیز جهت کمک به خواب در ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder – اختلال بیش فعالی و کم توجهی در کودکان) هم استفاده میشود. دهانشویه آن در التهاب لثه، دهان و گلو مؤثر واقع می شود و بوی بد دهان را نیز رفع می گرداند.
بابونه در درمان استئوماتیتیس (موکوزیت دهانی) ناشی از شیمی درمانی هم موثر بیان شد و این اثر خیلی با ارزش است! بابونه قی آور است. این گیاه خواص معرق هم دارد. روغن فرار بابونه به عنوان رایحه سیگار و تنباکو بکار میرود. بررسیها نشان میدهد که اثرات انتی اسپاسمودیک گوارشی آن به اندازه آلکالوئید پاپاورین است! ولی اینکه آیا میتواند مثل پاپاورین در درمان ناتوانی جنسی جایگاه یابد مستلزم انجام مطالعات خیلی بیشتری است! بابونه همچنین سبب مهار پیشرفت زخم معده میگردد و نیز کاهش طول دوره ترمیم سوختگی پوست را سبب میشود. خصوصیات ضد عفونی کننده و ضد التهاب آن تحریکات پوست را خنثی میکند بنابراین بویژه در پوست های حساس مفید است. جالب است بدانیم علاوه بر خواص نرم کنندگی برخی منابع خواص ضد التهاب بابونه را نیز تحت عنوان اثرات Antiflogistic به موسیلاژ آن نسبت میدهند! از بابونه بدلیل موسیلاژ آن در ترمیم و درمان پینه و شکاف پاشنه پا هم استفاده مینمایند.
جا داشت زودتر این را بگوئیم که بابونه از اصلی ترین گیاهانیست که نام آن در لیست محصولات مراقبت از پوست (Skin Care) بسیار تکرار میگردد. در واقع اولین گیاه از لیست گیاهان وارد شده به فراورده های آرایشی بهداشتی است. اثر شفابخش مرهم بابونه در روغن جوجوبا (روغن دانــه هـای گیاه Simmondsia chinensis) برای لبهای ترک دار بسیار مؤثر می افتد! از عصاره بابونه در فرمولاسیون تونیک های ضد چین و چروک هم استفاده میگردد. از فعالیت ضد چاقی (Anti Obesity) گلیکوزیدهای بیزابولول میتوان در کاربرد آن در درمان سلولیت بهره برد. فلاون Apigenin بابونه عامل روشن کننده مو به رنگ زرد طلایی بشمار میرود البته آزولن های عصاره بابونه هم درخشان کننده مو هستند و به همین علت هم شامپوهای بابونه تهیه شده اند. ولی بطور کلی فعالیت فارماکولوژیک بابونه بیشتر با فلاونوئیدها و روغن های فرار آن مرتبط است. بابونه تب بر هست و بدلیل وجود پلی ساکاریدها با وزن مولکولی بالا در گیاه، محرک سیستم ایمنی است و خطر بروز آلرژی ناشی از بابونه خیلی جدی است بویژه با گلهای خشک شده ی آن، اگر گفتید هم چرا؟ احتمالاً به سبب گرده ها!
نکات و توصیه های مهم در مورد بابونه آلمانی
– با تشکیل کمپلکس تانن- آهن سبب کاهش جذب آهن میشود.
– در طبقه بندی ایمنی در بارداری در گروه A قرار دارد اما مصرف بیش از حد در اوایل بارداری ممنوع است.
– اسانس بابونه می تواند القای قاعدگی کند!
– به موجب مصرف بابونه در دوران بارداری یا شیردهی توسط مادر، عوارض دارویی شدیدی همانند خفگی ممکن است در نوزاد ایجاد شود.
– بابونه با اثرات ضد اسپاسم و مهار فعالیت گوارشی ممکن است سبب کاهش جذب داروها گردد.
– بابونه خودش آرامبخش است لذا موجب افزایش اثر آرامبخشی داروهای ضد تشنج، سداتیو و بنزودیازپین ها میگردد، اثر خواب آوری هگزوباربیتال را هم افزایش میدهد.
– بابونه بعلت ترکیبات هیدروکسی کومارین، در مصرف توام با آسپرین و ضد انعقادهایی مانند وارفارین و هپارین با وزن مولکولی پایین مثل انوکساپارین سبب افزایش زمان خونریزی و افزایش INR میگردد. شایسته است مصرف کننده ی بابونه در صورت لزوم انجام یک جراحی، حداقل ۷ روز پیش از جراحی مصرف این گیاه را به علت ریسک خونریزی قطع کند.
– گفته میشود ترکیب سزکوئی ترپن لاکتون آنته کوتولاید Anthecotulide ! عامل حساسیت زا در گیاه بابونه است. البته خاندان این ترکیبات اثرات ضد ليشمانيا، ضد سرطان و … هم دارند. نباید اثرات منحصر بفرد Anthecotulide های بابونه را با اسانس Anthemine و ماده ی تلخ Anthemique Acid معادل قرار دهید.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
در بررسی مقایسه ای میان اثر بخشی بالینی دهانشویه 1% بابونه و دهانشویه %12 کلرهگزیدین برای کنترل التهاب لثه در بیماران تحت درمان ارتودنسی ثابت، بابونه کاهش التهاب لثه و کاهش تشکیل پلاک را نشان داد. دهانشویه بابونه شاید بدلیل خاصیت ضد التهاب و آنتی میکروبیالش، خونریزی لثه در بیماران با ژینژیویت (التهاب خفيف لثه و بافت های اطراف و نگهدارنده دندان) را نیز کاهش میدهد.
مطالعات اخیر نشان میدهد عصاره جوشانده بابونه جذب گلوکز روده ای را هم مهار میکند! و علیه لیپوتوکسیسیته ناشی از رژیم غذایی پرچرب و استرس اکسیداتیو، نقش محافظ و کاهنده دارد! یافته ها پیشنهاد کرد این عصاره میتواند به عنوان داروی اساسی علیه چاقی، هایپر گلیسی و شایپرلیپیدمی استفاده شود و این برای جهان امروز که رتبه اول مرگ و میر را بیماریهای غیرواگیر متابولیک از آن خود کرده اند بسیار ارزشمند است.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
57 – 569 (4)58؛ Goes P. Dutta CS, et al. J Oral Sci. 2016
153-159 : 87؛ Jabi MA, et al. Biomed Pharmacother. 2017 Mar
