وجه تسمیه و تاریخچه

در لفظ لاتین globulus به معنی دکمه کوچک که اشاره دارد به شکل operculumهای اوکالیپتوس؛ operculum همان بخش از گیاه است که با افتادن آن گل می شکفد. نام اوکالیپتوس از دو واژه یونانی ea به معنی نیکو و kaluptos به معنای پوشیده آمده است نامی که اشاره دارد به گلهای حالت غنچه و باز نشده با یک کلاهک (دکمه مانند کوچک یعنی همان operculum) خوب پوشیده شده اند.
این گیاه در قرن ۱۹ میلادی توسط مدیر باغ گیاه شناسی ملبورن استرالیا به غربی ها معرفی شد! از قدیم الایام روغن انواع مختلف اوکالیپتوس دارای خواص ضد عفونی کننده بوده و هست!
اسانس اوکالیپتوس یکی از ترکیبات پرکننده کانال ریشه دندان هم بوده است که این مورد استفاده باز می گردد به اثرات ضد التهاب و آنتی باکتریال آن. جالب است بدانیم از هر ۳۰ کیلوگرم اوکالیپتوس می توان ۱ کیلوگرم اسانس بدست آورد و اگر فکر می کنید این ۳۰ کیلوگرم برای بدست آوردن ۱ کیلوگرم اسانس خیلی زیاد است سری به تک نگار بادرنجبویه بزنید!

مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه

مهمترین ماده مؤثره اوکالیپتوس فلاونوئیدهایی مانند اوکالیپترین (Eucalyptrin)، کوئرستین، هایپروزید و روتین؛ و روغن های فرار که جزء اصلی و مهمترین آن اوکالیپتول یا همان سینئول (یک ترکیب مونوترپنی اکسید) بوده و همچنین آلفا فلاندرن، ویریدیفلورول، گلوبولول (Globulol)، میرتنال و آلفاپینن؛ و تانن ها مانند گالوتانن (تانن های قابل هیدرولیز که به آسانی هم در آب و هم در الکل حل می گردند و با هیدرولیز به گالیک اسید و گلوکز تبدیل می شوند) و کاتشین؛ و نیز اسید سینامیک، جنتیسیک و اسید کوماریک هستند. از میان همه ی اینها آلفاپینن خیلی توجه آدمی را جلب می کند! این ترکیب ترپنوئیدی خودش به شخصه هم برونکودیلاتور است هم ضد التهاب است و هم اثرات شبه بنزودیازپینی دارد. خوب است بدانیم اسانس اوکالیپتوس بسته به میزان سینئول از نظر طعم و کیفیت طبقه بندی میگردد.

اوکالیپتوس

اشکال دارویی حاوی این گیاه

کرم کلدراب، محلول بخور اوکالیپتوس، بخور فیتوسین، پماد ب.ب.کلد، شربت تیمیان، اوکالیپتوس اینهالر دینه (تسکین علائم سرماخوردگی مانند رفع احتقان بینی، سرفه و نیــز ضدعفونی کننده محیط)؛ قرص مکیدنی لیکوفار (ضد التهاب فارنز و ضد سرفه)؛ پماد ترموراب (جهت رفع احتقان بینی و به عنوان ضد درد موضعی)؛ اسپری بینی سینول (درمان سردردهای میگرنی، سینوزیتی و عصبی، سردردهای سندرم پیش از قاعدگی)؛ محلول استاپ اسنورینگ (برطرف کننده خروپف یا خرناس! ضد اسپاسم و ضد عفونی کننده مجاری تنفسی).

موارد مصرف و کاربرد بالینی

اوکالیپتوس بدلیل خاصیت قابض و ضد میکروبی که دارد در شستشوی حفره های بدن در صورت بروز عفونت مانند گوش، دستگاه تناسلی زنان و مجاری ادراری استعمال میگردد. در کنترل موخوره مؤثر است و از اسانس آن جهت دفع شپش بدن و البسه و نیز به عنوان حشره کش استفاده می کنند.
اسانس اوکالیپتوس اگر بصورت موضعی روی سینه مالیده شود خاصیت خلط آور اعمال میکند. اسانس اوکالیپتوس بصورت موضعی جهت تسریع در بهبود زخم در سوختگی ها و جراحات مصرف دارد. بوی اسانس اوکالیپتوس درست مثل اسانس درخت چای یک بوی دارویی است نه یک بوی مطبوع مثل اسانس گل سرخ! البته این را هم بگوئیم درک یک فرد از یک بو به عنوان مطبوع یا نامطبوع خیلی به خاطرات او بستگی دارد ولی خوب بهر تقدیر.
اسانس اوکالیپتوس و یا اسطوخودوس و یا رزماری بصورت رقیق شده در روغن زیتون میتوانند درمان شپش سر باشند و این کاربرد بسیار منحصر بفردی است!
اوکالیپتوس درمان مشکلات کبدی نیز به شمار می رود. مصرف این گیاه برای آسم، دیابت، سرخک و روماتیسم هم توصیه می گردد. البته ذکر این نکته ضروری است که اسانس های تند مانند اوکالیپتوس می توانند موجب بروز حمله ی برونکواسپاسم آلرژیک شوند!
اینجا با اثر ضد آسم که از این گیاه گزارش شده یک conflict یا تناقض ایجاد می شود که باید به عوامل دیگر هم توجه نمود. به عنوان مثال راه تجویز ممکن است بصورت خوراکی ضد آسم باشد و استنشاق اسانس آن محرک اسپاسم برونش. سینئول موجود در اوکالیپتوس ماده ای خلط آور با خواص آنتی میکروبیال است که در رفع لارنژیت و التهاب حلق مؤثر می باشد. اسانس اوکالیپتوس و ریحان سینرژی دارن در فعالیت ضد باکتری!

نکات و توصیه های مهم

– توجه داشته باشید که مصرف محلول اوکالیپتوس بسیار سمی می باشد و با افزایش آنزیم های کبدی موجب افزایش متابولیسم و کلیرنس فنوباربیتال Phenobarbital و آمفتامین Amphetamine نیز می گردد.
– اسانس گیاه باعث القای سیستم آنزیم کبدی درگیر در روند سمیت زدایی داروها شده و در نتیجه اثر داروهای دیگر ضعیفتر یا کوتاهتر میشود.
– اسانس اوکالیپتوس بهتر است برای کودکان استفاده نشود.
– ۲۰ تا ۳۰ میلی لیتر محلول اوکالیپتوس کشنده است! در کودکان حتی مقادیر کمتر آن هم می تواند کشنده باشد.
– علائم مسمومیت سوختگی در اپی گاستر، دردشکم و استفراغ، اسپاسم برونش، تاکی پنه (تنفس سریع) همراه با تضعیف شدید تنفس (کاهش عمق تنفس)، تشنج در کودکان، کاهش رفلکس ها و تضعیف هوشیاری و در نهایت منجر به کوما می گردد.
– در مسمومیت خوراکی با اوکالیپتوس از تلاش برای ایجاد استفراغ به خاطر خطر آسپیره شدن اسانس باید اجتناب شود.
– تجویز با دوز mg/kg ۵۰۰ در مادر باردار قادر است به جفت نفوذ کرده و در خون جنین به غلظتی برسد که باعث تحریک فعالیت آنزیم های کبدی گردد. البته تحریک فعالیت آنزیم های کبدی تنها یکی از اثرات آن بر جنین است.
– برگ گونه های مختلف اوکالیپتوس دارای اجزای التهاب زا بویژه اوکالیپتول هستند که سبب سوزش و آزردگی دستگاه ادراری میشود.
– شواهدی از اثرات هایپوگلیسمیک اوکالیپتوس هست، لذا در مصرف توام، اثر داروهای ضد دیابت را افزایش می دهد و بنابراین ریسک افت قند خون افزایش می یابد و افت قند خون میدانیم که می تواند کشنده باشد.
– مصرف اوکالیپتوس در کودکان زیر ۶ سال مسمومیت سیستمیک می دهد. لذا توصیه می گردد که در کودکان پماد حاوی اسانس اوکالیپتوس با اوکالیپتول در نزدیک سوراخ های بینی استفاده نگردد چراکه خطر اسپاسم دهانه نای وجود دارد. این خطر اسپاسم نای همان تناقضی بود که پیشتر گفتیم با اثرات ضد آسم اوکالیپتوس وجود دارد و این را هم گفتیم که ممکن است فراورده های خوراکی اوکالیپتوس ضد آسم و اسنتشاق اسانس آن محرک انقباض برونش باشد پس بخور اسانس ها در افراد مبتلا به آسم ممنوع!
– روغن رقیق نشده گیاه در مصرف داخلی سمی است. سینئول با افزایش تخریب چربی بافت بویژه لایه شاخی پوست سبب افزایش نفوذ آن به بافت ها می گردد لذا اسانس تا زمانیکه با یک روغن گیاهی و یا غیر گیاهی حامل رقیق نشود نباید روی پوست استفاده گردد. البته این قاعده در باب اکثریت قریب به اتفاق اسانس ها صدق می کند.

آخرین تحقیقات و نکات ویژه

در بررسی اثر بخشی عصاره آبی خام و عصاره هیدروالکلی برگ های اوکالیپتوس بر تخم و لارو نماتودهای دستگاه گوارش گوسفند، با سنجش پارامترهایی از جمله پارامترهای خونی، در روز ۱۴ پس از درمان 80% اثر بخشی از گیاه مشاهده گردید (دوره درمان ۲۱روز) و بدین ترتیب فعالیت ضد کرم اوکالیپتوس اثبات گشت و به عنوان داروی ضد کرم ایمن در گوسفند شناخته شد! شاید بعدها در انسان هم …!

Group 168

تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)

 Kanojiya D, et al. Parasitol Res. 2015 Jan;114 (1):141-8

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *