تدابیر فصل بهار در مکتب طب ایرانی

آنگاه که جهان از دم بهار جان می گیرد، آثار حیات ــ یعنی حرارت و رطوبت – بر موجودات هستی افاضه می شود. به واسطه حرارت و رطوبتی که افاضه شده است، گویی ذرات عالم از نو زنده می شوند و شوق حرکت و جهشی دیگر می یابند. در این میان بدن انسان – این اشرف مخلوقات – نیز دستخوش تحول می شود.
دگرگونی ای که در تن و جان انسان به وقوع میپیوندد از یک سو در بردارنده فوایدی است و از دیگر سو، مضراتی در پی دارد.

فواید بهار

   – بهبود جریان خون و اخلاط در اندام های بدن
   – قوت یافتن هاضمه
   – بهبود رنگ و رو
   – افزایش شور و نشاط
   – افزایش رشد
   – افزایش امید به زندگی
   – لذات چشمی و حسی
   – تفرج در طبیعت و دیدن نشانه های قدرت خداوند به طور آشکار، مانند زنده شدن پس از مرگ
   – تفکر در اعمال و رفتارها و بهبود آنها از طریق رفتن به میهمانی و صله ارحام

مضرات بهار

   – روان شدن و جریان یافتن بخشی از مواد زایدی که در زمستان تغلیظ شده و در مسامات بدن به صورت غیر فعال نگهداری می شدند. حرارت و رطوبت بهاری موجب می شود تا این مواد گرم شوند و غلظتشان در اثر گرم شدن کاهش یابد و رقیق گردند. وقتی مواد زاید به قدر کافی لطیف و رقیق شوند دیگر قادر به باقی ماندن داخل مسامات نیستند.
در این وقت مواد زاید محتبس در مسامات وارد جریان های طبیعی اخلاط و رطوبات می شوند و مشکلاتی را پدید می آورند.
   – گرمی نهفته در مواد زاید مذکور، آشکار می شود و بر حرارت مواد طبیعی بدن می افزاید. در این هنگام تغییراتی در بدن حاصل میشود که عامه مردم از آن با نام «علف جوشان» یاد میکنند؛ زیرا خون به این وسیله گرمتر از حد طبیعی می شود و اصطلاحا دچار غلیان یا جوشش میگردد.
   – جوشش خون همراه با افزایش رطوبات آن زمینه ساز بیماری های بهاری از قبیل – تب، کهیر، بثورات و … – میشود چه بسیارند جوانانی که در این فصل، یا دچار دمل می شوند یا دمل هایشان که فروهشته بود با عود مجدد باعث مزاحمت و ناراحتی آن ها میشود.
   – همچنین بسیاری از مردم دچار ورم لوزه ها می شوند و به سبب گلو درد، بلع غذا برایشان دردناک می گردد.
   – در مبتلایان به لثه دامیه، خونریزی بیشتر، در لثه ها به وقوع می پیوندد.
   – به سبب روان شدن مواد زاید در بدن به خصوص در دماغ، آبریزش از بینی شروع میشود. از آنجا که این رطوبات دارای حرارت غیر طبیعی اند، اسباب عطسه و خارش حلق را فراهم می آورند و فرد را دچار این عوارض می کنند.

تدابیر بهار

حکما، برای جلوگیری از عوارض مضرات بهار و نیز برای پیشگیری از ابتلا به بیماری های مذکور، تدابیری را برای فصل بهار اندیشیده اند که به آن تدابیر «بهاریه» گفته می شود.
تدابیر بهاریه شامل چند حوزه از سته ضروریه است. این دستورالعمل ها گرچه بسیار ساده اند اما نتایجی بسیار موثر برای تندرستی و جلوگیری از بیماری دارند در زیر مهمترین این تدابیر آورده می شود:

نخستین تدبیر

نخستین تدبیر به امر تغذیه اختصاص دارد. حکما، اعتقاد دارند با توجه به مطالب بیان شده درباره جریان یافتن مواد زاید محتبس در فصل زمستان ضروری است برای کمک به طبیعت – یعنی قوه مدبره بدنیه که حامی تندرستی و سلامت بدن است- حتی المقدور از خوردن غذاهای مطلق یعنی گوشت، تخم پرندگان و شیر اجتناب شود و چنانچه مصرف آنها به دلایلی لازم شود به صورت حداقلی مصرف گردد؛ زیرا این مواد قابلیت تولید خلط دارند. چنانچه تولید خلط در فصل بهار افزایش یابد بر رطوبت و حرارت ناشی از مواد زاید ذوب شده در بدن می افزاید.
آنگاه که حرارت و رطوبت اخلاط افزایش یابد موجبات بیماری یا عوارض مضرات بهار فراهم میشود . حکما توصیه کرده اند در فصل بهار برای خلاصی از عوارض و مضرات این فصل که ناشی از از رعایت نکردن دستورهای حفظ الصحی در سایر فصول به ویژه فصل زمستان است، از روش «تقلیل غذا» پیروی کنیم.

منظور حکما از تقلیل غذا چیست؟

مواد خوراکی چون وارد بدن شوند، پس از گذراندن هضم کبدی، بدل به خلط می شوند. خلط ها دارای دو کیفیت حرارت و رطوبت هستند طبق نظر حکما، در فصل بهار باید میزان مصرف غذاهایی که بخش عمده آن به خلط تبدیل می شود را کاهش داد. برای رفع نیاز بدن در فصل بهار بهتر است بیشترین بخش برنامه غذایی انسان به «غذای دوایی» – یعنی حبوبات، سبزیجات و میوه جات – اختصاص یابد.
خاصیت این نوع غذا خوردن این است که اولا مقدار تولید خلط کاهش می یابد و ثانیا با انتخاب «غذای دوایی» دارای طبیعت سرد و خشک، حرارت و رطوبت ناشی از تذویب مواد زاید موجود در بدن، کاسته و تعدیل می شود.
ممکن است این سوال به ذهن خطور کند مگر نه این است که در بهار، قوت هاضمه نیرو می یابد و قویتر می شود؟
و مگر نه این است که چون قوه هاضمه مواد قابل هضم نیابد، مشغول رطوبات اصلی بدن میشود و آنها را تحلیل می برد و بدن را با مشکل و نقصان مواد مواجه می کند؟
پس چرا حکما در تدابیر بهاری توصیه به «تقلیل غذا» کرده اند؟
مقدمه برای پاسخ: به عنوان مقدمه پاسخ این سؤال باید دانست که غذا نزد حکما دو نوع است:
   ۱) غذای کثیر الکمیت قلیل التغذیه: این نوع غذا مانند بقول (سبزیجات) و فواکه (میوه جات) است. این نوع غذا با آنکه دارای حجم زیاد است ولی مقدار غذاییت آن کم است، به این معنی که تولید خلط از این نوع غذا اندک است.
   2) غذای قليل الكميت كثير التغذیه: این نوع غذا مانند زردی بیضه نیمبرشت (عسلی، نیم بند) و خروس خصی (خروسی که بیضه هایش را در آورده باشند) است. این نوع غذا با آنکه حجم کم دارد ولی مقدار غذاییت آن زیاد است؛ به این معنی که تولید خلط از این نوع غذا زیاد است.
اینک پاسخ سؤال: حال که با این مفاهیم آشنا شدید می گوییم منظور حکما از «تقلیل غذا» در واقع کاهش در کیفیت غذاست نه کاهش در کمیت آن؛ زیرا قصد حکما از توصیه به مصرف غذاهای «کثیر الکمیت قلیل التغذیه»، این است که قوه هاضمه را مشغول کنند و نیروی آن را صرف هضم غذاهای پر حجم نمایند. از طرفی نیز از تولید خلط زیاد جلوگیری کنند تا طبیعت دچار تحیر و خستگی نشود. به این ترتیب غذاهای «کثیر الکمیت قلیل التغذیه» را پیشنهاد کرده اند. البته در «کتاب بهاریه» (در دست تالیف نگارنده) اطلاعات مفصل تر و مثال هایی مبسوط تر در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.

دومین تدبیر

تدبیر دوم به امر پاکسازی بدن اختصاص دارد.