امروزه مراکز درمانی ناباروری در اقصی نقاط کشور دیده می شود و چه بسا در کلان شهرها با افزایش جمعیت نابارور، تعداد این مراکز رو به افزایش است. به باور بسیاری از متخصصان با پیشرفت های تکنولوژیک و فناوری های نوین، امروزه ناباروری، یک بیماری ناعلاج نیست ولی با وجود پیشرفت های پزشکی مدرن در این حیطه، مراجعات متعدد به مراکز درمانی طب سنتی، برای درمان ناباروری قابل توجه و تامل است. از دیدگاه مکتب طب ایرانی، علل مختلف ساختاری، سوء مزاجی، اختلال در سایر ارگان ها به ویژه اعضای رئیسه، اختلالات نفسانی و رفتاری و … ممکن است به ناباروری منجر شود. مطابق قوانین علاج در این مکتب، درمان ناباروری، با رفع سبب ایجاد کننده آن، امکان پذیر است. در این نوشتار اسباب نازایی در زنان بیان خواهد شد و به نکات درمانی مجرب بر اساس آموزه های استاد عبادیانی اشاره خواهد شد.
ناباروری و انواع آن
به طور کلی به ناتوانی یک زوج در باردار شدن، پس از یک سال رابطه جنسی بدون جلوگیری از بارداری، ناباروری گفته می شود ناباروری در ۱۰ تا ۲۰ درصد از زوج ها دیده می شود. علت ناباروری تا ۴۰ درصد موارد مربوط به مردان، ۴۰ درصد مربوط به زنان و حدود ۱۰ درصد مربوط به هر دو است(1). ناباروری در کتب طب سنتی(2،3) با عنوان عُقر (عقیمی) یا عُسر حَبل (به دشواری باردار شدن) آمده است. از دیدگاه مکتب طب ایرانی(2،3) ناباروری یا مادرزادی است و یا مادرزادی نیست.
در ناباروری مادرزادی فرد در اصل خلقت، باردار نمیشود لذا لاعلاج است. حکیم خجندی(3) درباره ناباروری مادرزادی می گوید:
«نوعی عقر از مرد و زن را خلقی می نامند یعنی در اصل خلقت، منی مرد یا زن به خاصیتی مخصوص شود که قابل انعقاد نباشد که سببش خارج از اسباب مذکوره باشد بلکه سبب آن سماوی و مقدّر از رب قدیر است مثل درختی که ثمر نیارد و این لاعلاج است.»
ناباروری غیر مادرزادی اسباب متعددی دارد و درمان آن با رفع سبب ایجاد کننده آن ، امکان پذیر می شود.
اسباب ناباروری
ماده منی: یکی از مهمترین اسباب ناباروری در زنان، ماده است. در مکتب طب ایرانی، حاصل عملکرد غدد جنسی زن را نیز منی مینامند که آمیزش آن با منی مرد شرط تشکیل جنین است.
مانند بسیاری از گنجینه های علمی این سرزمین که به عمد از مردمانش در طول سده های اخیر مغفول گذاشته شده اند و بی دانشی و عوام زدگی رواج داده شده است به جرأت می توان گفت که پیشینیان ما به وجود تخمک و نقش یکسان جنس مونث و مذکر در باروری واقف بودند همانطور که حکیم ابن الیاس در قرن هشتم هجری گفته است:(4)
«بدانکه منی مرد و زن چون در رحم قرار گیرد و از جمیع سوء المزاجات خالی باشد و رحم صحیح و نقی (پاک) بود و از اسباب بادی (خارج از بدن) هیچ مانعی نباشد، از قوه عاقده ای که در منی مرد موجود است و از قوه منعقده ای که در منی زن حاصل می آید، و در آن امتزاجی پیدا شود جنین ایجاد میشود.»
در ناباروری گاهی علت از جنس منی است که مولد بچه نیست مانند منی کودک، منی صاحب تخمه (بطلان هضم)، منی کسی که بدن او صحیح و سالم نیست زیرا منی در بدن سالم، سلیم خواهد بود و در بدن بیمار سقیم و بیمار است.
گاهی سبب در اعضای رساننده منی است و اوعیه منی (توبول ها) ضعیف هستند. گاهی سبب در مبادی یعنی اعضای رئیس و شریف است؛ زیرا باید اعضای هضم و اعضای مبدأ برای ارواح و قوا سالم باشند تا تشکیل جنین به آسانی صورت گیرد. لذا ترس و غم، سردرد، ضعف هضم و کثرت تخمه (سوء هضم)، ضعف دماغ، ضعف قلب و ضعف جگر میتوانند موجب ناباروری شوند.
عضو رحم: یکی دیگر از علل ناباروری در زنان عضو رحم است. جهت پرداختن به اسباب ناباروری به واسطه رحم بهتر است ابتدا به طور خلاصه به تشریح این عضو شریف بپردازیم:
رحم(5) عضوی مستديرالشکل است که مابین مثانه مستقیم و زیر ناف قرار دارد و عنق و گردنی دارد که به فرج منتهی می شود. در بیخ عنق آن از بیرون، دو خصیه (تخمدان) برای جمع و ذخیره منی زن در آن، اتصال یافته است. عنق آن هر چند به حسب ظاهر عضلانی و شبیه به غضروف است، اما باطن آن نرم و لحمی است تا آسیبی به قضیب نرسد و مانع دخول نگردد.
فم و دهانه رحم، حس زیادی دارد و در بعضی از زنان مایل به راست و بعضی مایل به چپ است. و فم آن همیشه بسته است؛ اما در حالت جماع، به سبب کمال لذت و اشتیاق، باز شده و منی را جذب می کند؛ عضو رحم شبیه به مثانه است وسيع القعر و طول آن نیز به اندازه عمق آن است و رحم نابالغ، از مثانه کوچکتر و هنگام بلوغ و دیدن حیض، برابر آن میگردد و هنگام حمل، بزرگتر از آن می شود.
لذا برای انجام نزدیکی موفق و بارداری باید مسیر هم برای نزدیکی و هم برای ورود منی مرد به رحم و هم عبور منی زن از اوعیه منی و انجام لقاح بین آنها و جایگزینی در دیواره رحم باز باشد. به معنای دیگر هر مانعی که از رسیدن مایع منی در رحم جلوگیری کند سبب نازایی می شود که شامل موارد زیر است:
انضمام و پیوستگی شدید رحم به دلیل خشکی عارضی، برودت جمع کننده، رحم، جوش خوردن همراه گوشت آوردن (التحام) قروح (زخم ها) و زوائد لحمی در رحم.
انضمام و پیوستگی شدید فم (دهانه) رحم که مانع نزول و نفوذ منی به رحم است ( این نوع عقر را انغلاق الرحم نامند) که انسداد صلبیت، ورم صلب، ثولول (زگیل)، لحم زائد ناشی از جوش خوردن زخم ها، برودت جمع کننده فم رحم از جمله دلایل بسته شدن دهانه رحم هستند.
چاقی مفرط و لاغری مفرط زن؛ در چاقی مفرط، در بدن و رحم پیه و یا شحم مزلق زیاد است. گاهی این پیه در همه بدن است و سوء مزاج گویند که گاهی در رحم و ثرب (پریتوئن احشایی) و یا در رحم به تنهایی است. زمانی که پیه بر ثرب زیاد شود مجاری منی را می فشارد و تنگی ایجاد می کند. در این خانم ها شکم از آنچه باید بزرگتر و بلندتر است و فرد در زمان حرکت، تنگی نفس دارد و با کمی باد و مدفوع که در شكم تجمع یابد اذیت شود و فرج نیز تنگ است. در لاغری مفرط، به سبب شدت لاغری همه بدن و یا رحم بارداری صورت نمی گیرد.
میلان رحم یا انقلاب آن، در این صورت، فم رحم از مقابل فرج منحرف است و به همین دلیل منی وارد رحم نمیشود. هنگام مجامعت، رحم درد دارد. سبب آن، ورم صلب، تكاثف و جمع شدگی در یک طرف رحم است، یا امتلایی است که در رگهای یک طرف رحم ایجاد شده است و یا تمدد و کشیدگی است که در رباط ها و لیف های یک نیمه رحم به علت ریزش اخلاط غلیظ به رباطات الیاف، هنگام برداشتن و یا کشیدن بار سنگین، جهیدن و یا ترسیدن عارض می شود.
قوای موثر در امر باروری
در امر باروری غیر از مکان رحم و باز بودن مجاری، موضوع مهم دیگر، آن است که باید رحم افعال خود را به طور کامل و صحیح انجام دهد لذا باید قوای حیوانی، طبیعی و نفسانی به طور کافی به رحم برسد. قوای حیوانی به واسطه رسیدن روح حیوانی از طریق شریان ها به رحم می رسد و به این عضو شریف حیات می بخشد و قوای طبیعی به واسطه رسیدن روح طبیعی از طریق وریدها به رحم می رسد و امر تغذیه و دفع فضولات را از رحم به عهده دارد و قوای نفسانی به واسطه روح نفسانی به رحم می رسد و حس و حرکات رحم که معین جذب مایع منی و حرکت آن و امر لقاح و باروری است را مدیریت می کند. برای اینکه بستر مناسبی برای این قوا که مبدا افعال رحمی هستند فراهم شود باید مزاج رحم مزاج صحی باشد تا تمام افعال از مجاری طبیعی و به شکل طبیعی از رحم صادر شوند و در کمال صحت و سلامتی باشد.
سوء مزاج یکی از علل ناباروری
هرگونه تغیر در مزاج صحی رحم که سبب شود افعال رحمی دچار نقصان شوند سوء مزاج رحمی گویند که خود یکی از مهمترین دلایل جاری ناباروری در زنان است. زیرا سوء مزاج رحم که نتیجه غلبه برودت، حرارت و یا یبوست زائد است، گاه تنگ کننده مجاری غذا است و گاه سبب فساد غذای بچه است و گاه سبب فساد مایع منی می شود که در ذیل به انواع سوء مزاج و علایم آن پرداخته می شود:
انواع سوء مزاج رحم
در ادامه به انواع سوء مزاج و علایم آن پرداخته می شود:
سوء مزاج سرد رحم، منی و خون را سرد و خشک می سازد و علامت آن این است که، خون حیض دیر و کم می آید و سرخ و رقیق است و در مدت زمان طولانی قطع می شود؛ زیرا خون بلغمی زود دفع نمی شود و اگر مزاج سرد در تمام بدن عام باشد، لون سفید و ملمس سرد و دیگر نشانه های برودت نمایان است.
سوء مزاج گرم رحم، منی را می سوزاند و فاسد می سازد و علامت آن، حرارت، غلظت و سیاهی خون حیض است. اگر حرارت در تمام بدن باشد، لاغری و زردی رنگ نیز نمایان است.
سوء مزاج خشک رحم، منی را خشک میک ند و علامت آن، خون حیض کم است، فرج همیشه خشک است و اگر خشکی عام باشد؛ بدن نحیف است و در ملمس، پوست خشک است.
سوء مزاج تر رحم، قوه ماسکه رحم را ضعیف کند و در رحم ملاست و نرمی ایجاد شود به طوری که منی در اکثر اوقات در رحم نایستد. این سوء مزاج قوت جاذبه منی را نیز ضعیف می کند لذا رحم منی را با قوت جذب نمی کند و علامت آن، سیلان رطوبت دائم از رحم است و اگر باردار شود جنین قبل از سه ماهگی، سقط میشود.
در سوء مزاج مادی که خلط بلغمی یا صفراوی و یا سوداوی تغییر در مزاج صحی رحم ایجاد کند منی و رحم را فاسد می کند. علامت آن، خروج رطوبت سفید در بلغمی و رطوبت زرد در و صفراوی و رطوبت سیاه در سوداوی است.
ریاح رحم یکی دیگر از عوامل ناباروری
سبب دیگر ناباروری که حکما بدان پرداخته اند و بایستی مورد دقت و توجه قرار گیرد ایجاد باد غلیظ در رحم است که مانع تمکن نطفه و استقرار جنین می شود. و علامت آن، نفخ دائم ما بین ناف و فرج است و با مصرف مواد غذایی نفاخ اذیت میشود و هنگام مجامعت، باد از فرج با صدا خارج می شود و اگر حمل صورت گیرد، قبل از آنکه بزرگ گردد سقط می شود.
اسباب طاری ناباروری
غیر از موارد فوق، امور خارجی یا نفسانی وجود دارند که مانع استقرار نطفه یا جنین می گردند؛
اگر زمان انزال مرد و زن مختلف باشد و انزال یکی از زوجین قبل دیگری باشد مانع تشکیل نطفه است.
اگر زن بعد از انزال که هنوز منی در رحم قرار نگرفته، به سرعت بایستد مانع استقرار منی در رحم می شود.
اعراض نفسانی از جمله: ترس و فزع ناگهانی، غضب شدید، حزن، هَمِّ مفرط و یا آلام بدنی از جمله: حرکت سخت، گرسنگی مفرط، بوییدن بوی شدید الکیفیت، تب سخت، صرع، سکته، درد شدید مثل قولنج و هر بیماری که ماسکه رحم را ضعیف کند مانع تشکیل نطفه می شوند. افراط در استفراغات مانند تجویز مسهل ها که روده را ضعیف کند و به مجاورت، آن در رحم نیز ضعف ایجاد کرده و یا فصدهای غیر ضروری، کثرت جماع و کثرت استحمام مزلق مرخی همگی مضعف رحم هستند و مانع بارداری می شوند.
شیوه های درمان ناباروری غیرمادرزادی
در علاج ناباروری غیر مادرزادی با استفاده از آموزه های مکتب طب ایرانی – که با گذشت قرن ها همچنان پویایی خود را حفظ کرده – لازم است تمام اسباب فوق مورد بررسی قرار گیرد تا روند علاج که ازاله سبب، است به درستی طراحی شود. در این راستا، ابتدا تهیه شرح حال دقیق بیمار لازم است. به ترتیبی معاینه دقیق از سر تا قدم انجام شود تا صحت اعضای رئیسه(قلب، مغز و کبد) و کمال صحت هضوم اربعه (هضم معدی، هضم کبدی، هضم عروقی و هضم در اعضا) به طور دقیق ارزیابی شود. سپس در راستای تشخیص اسباب فوق، تست سیر (6) انجام شود.
اگر تست سیر نرمال باشد و سبب مشخصی از اسباب فوق یافت نشود؛ استاد عبادیانی با هدف تقویت قوه مدبره بدنیه (طبیعت) تدابیر زیر را توصیه می کنند:
– ساعت 7-6 عصر شام خورده شود. ساعت خواب از ۹ شب دیرتر نباشد؛ تا آرامش نفسانی، جسمانی و جنسی حاصل شود و قلب، مغز، کبد و غده فوق کلیوی شارژ شود. زیرا شارژ اندام های رئیسه فقط در پنج ساعت طلایی خواب که از ۹ شب تا ۲ صبح است؛ صورت می پذیرد.
– هر دو ساعت ده بار تنفس آرام بخش (7) انجام شود.
نویسندگان: دکتر جمیله مهدوی جعفری، دکتر ندا نایبی
منبع: مجله ی درمانگر – شماره (50-49) – بهار و تابستان 1395 – صفحه 10
پاورقی:
1) http://www.royaninstitute.org بخش کلینیک ناباروری در سایت پژوهشگاه رویان
2) شاه ارزانی، میر محمد اکبر بن محمد، طب اکبری، جلد 2، جلال الدین – قم، چاپ: اول، ۱۳۸۷ ه.ش.
3) ناظم جهان، محمد اعظم، اکسیر اعظم، جلد 3، دانشگاه علوم پزشکی ایران- مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل – تهران -تهران، چاپ: دوم،1387 ه.ش.
4) ابن الیاس شیرازی، منصور بن محمد، تشريح الأبدان، نشر مجمع ذخایر اسلامی- قم، چاپ اول .
5) عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین بن محمدهادی، خلاصه الحکمه (عقیلی)، جلد1، اسماعیلیان – قم چاپ: اول، ۱۳۸۵ه.ش.
6) بیمار ساعت ۶ تا ۷ عصر، شام سبک بخورد و ساعت ۹ تا ۱۰ شب بخوابد، صبح ناشتا، یک حبه سیر را از تمام غلاف ها پاک کرده، با سوزن ۷ تا ۸ سوراخ در آن ایجاد کند به طوری که سوزن از سیر رد شود، سپس آن را داخل یک قطعه گاز استریل قرار داده با نخ سر آن را دوخته و ۳۵ سانتیمتر از نخ را رها کرده، بعد قیچی شود (جهت بیرون کشیدن)، بعد گاز حاوی سیر را، دو بند انگشت داخل عنق رحم قرار دهد؛ اگر در عرض نیم ساعت بوی تند سیر را از دهان استنشاق کرده و فرد دیگری نیز آن را تایید کند، با کشیدن نخ، گاز را خارج کنند که دلیل بر باز بودن تمام مجاری است ولی اگر بو را حس نکرده و یا کم بوده، ۸ ساعت صبر کرده و نمودار استنشاق بو و شدت آن را رسم کند.
7) روی صندلی بنشینند، کف دستها روی ران ها، کف پاها روی زمین، با چشم بسته با دم عمیق ریه پر از هوا شود، چهار شماره نفس نگه داشته شود. سپس به به آرامی طی بازدم، هوا را خارج کرده و انتهای آن با فشار بیرون داده شود. سپس دو شماره مکث کرده و سه نفس عادی کشیده شود. تمام این مراحل یک بار تنفس آرام بخش محسوب می شود.
