پزشکی ایرانی

فرزانگان و فلاسفه ی اسلامی حکمت مشاء را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کردند. علت این طبقه بندی این گونه بحث شده است که موجودات که احوال آنها مورد بحث است یا به قدرت و اختیار انسان قابل مدیریت هستند که آن موضوع حکمت عملی است و یا خارج از قدرت و اختیار بشر هستند که آن هم موضوع حکمت نظری است. حکمت عملی خود بر سه قسم است:
   الف) علم اخلاق یا حکمت خُلقیه که تعلّق به فرد واحد دارد. چه آنکه هر فرد موظف است به اخلاق حسنه آراسته شود.
   ب) تدبیر منزل که آن تعلق به رابطه ی فرد با افراد خاص دیگر در حوزه ی خانواده و محیط های خاص کاری خود دارد.
   ج) سیاست مدرن یا دانش کشورداری و فن سیاست که مربوط به رابطه ی فرد با جامعه و هدایت مردم در راستای مقررات و قوانین اجتماعی به سوی عزّت و سربلندی جامعه است.
اما حکمت نظری، یعنی بحث از موجوداتی که تحت قدرت و اراده و اختیار انسان نیستند و آن نیز بر سه قسم است:
   الف) موجوداتی که در عین و ذهن محتاج ماده نیستند مانند عقول مجرده و نفوس ناطقه که موضوع علم مابعدالطبیعه است.
   ب) موجوداتی که در ذهن نیاز به ماده ندارند ولی در عین و خارج محتاج ماده هستند مانند اشکال هندسی و اعداد که موضوع علم تعلیمی یا ریاضی است.
   ج) موجوداتی که هم در ذهن و هم در خارج ماده دارند مثل علم به حیوانات و گیاهان و موضوع حکمت طبیعی یا طبیعیات است.
حال لازم به ذکر است که هر کدام از شعب سه گانه حکمت نظری دارای اصول و فروعی است مثلا علم اعلى يا الهيات دارای دو اصل و شاخه اصلی است:
   1) معرفت حق تعالی و مقرّبان او چون عقول و احکام آنها که این شاخه را الهیات و علم الهی گویند.
  2) شناخت امور کلی و احوال موجودات از آن رو که موجودند و شامل مباحثی چون علت و معلول وحدت و کثیر، حدوث و قدم و غیره میشود و آن را فلسفه اولی یا الهیات به معنی اعم می خوانند.
امّا اصول علوم ریاضی نیز چهار بخش است و شامل موارد زیر می شود:
   1) علم هندسه
   2) علم عدد يا حساب
   3) علم هیأت
   4) علم موسیقی
علوم ریاضی همچنین فروعی دارد مثل علم مناظر و مرایا (شناخت نور)، علم جبر و مقابله و علم جرّ اثقال. اما اصول و شاخه های اصلی علم طبیعی عبارتند از:
   1) شناخت مبادی متغیرات یا سماع طبیعی.
   2) شناخت اجسام بسیط و مرکب که آن را «سماء و عالم» (آسمان و جهان) نیز گویند.
   3) شناخت ارکان و عناصر یا علم کون و فساد.
   4) شناخت اسباب و علل حدوث حوادث آسمانی و زمینی مثل رعد و برق و قوس قزح.
   5) شناخت مرکبات و کیفیت آنها یا علم معادن.
   6) شناخت اجسام نامیه و نفوس و قوای آنها.
   7) شناخت احوال اجسام متحرک به حرکت ارادی یا معرفت طبايع الحيوان.
   8) شناخت احوال نفس ناطقه انسانی یا علم النفس.