وجه تسمیه و تاریخچه
فارغ از تاریخچه ی استفاده از گل ختمی به عنوان یک گیاه دارویی، نام انگلیسی این گیاه Marshmallow یعنی نوعی mallow یا ختمی که کنار marsh یا مرداب های آب شور می روید! نام لاتین گل ختمی Althaea در زبان یونانی باستان برگرفته از واژه های althein و althainein به معنای شفا بخشیدن و بهبود و التیام بخشیدن می آید که اشاره دارد به اثرات شفابخش و درمانی این گیاه و نیز قدمت استفاده ی بشر از این گیاه به عنوان دارو.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
در ختمی پلی ساکاریدهایی مانند آرابینوز، گلوکان ها، موسیلاژ؛ و فلاونوئیدهایی همچون ایزواسکوتلارین، هایپولائتین؛ و فنولیک اسیدها مانند فرولیک و سیرنجیک و کافئیک اسید؛ و سایر ترکیباتی مثل کلسیم اگزالات، آسپاراژین، پکتین، تانن، و ترکیبات کومارینی که مشهورند به اثرات ضد انعقادی وجود دارد. البته کومارین ها معمولا فعالیت ضد قارچی و ضد میکروبی دارند در حالیکه اغلب به عنوان ضد انعقاد توصیف می شوند ولی باید بدانیم این عملکرد اساسا به دی کومارول علف های کیک زده ای که نادرست خشک شده اند محدود می شود. اخیرا گزارش شده فلاونوئید اسکوتلارین انتقال ویروس را از طریق تغییر شکل HIV-1 که تحت تاثیر فعالیت ترانس کریپتاز معکوس ایجاد می شود مهار می کند.
اشكال دارویی حاوی این گیاه
محلول خوراکی خلط آور زردبند (ضد سرفه و خلط آور در بهبود برونشیت)؛ قرص مکیدنی آلتادين (خلط آور و درمان التهاب و تحریک مخاط گلو)؛ قرص فیتوکلد (خلط آور و نرم کننده سینه در سرماخوردگی)؛ قرص گاسترودین (ضد التهاب و مفید در تسکین درد معده و روده و التیام بخش زخم های گوارشی)؛ کرم ماموگل (جلوگیری و درمان ترک سینه مادران شیرده و نیز درمان ترک پوست شکم در دوران بارداری)؛ کرم کالاندونیکس (درمان کننده آلرژی، کمک به بهبود التهابات پوستی و ادرار سوختگی در کودکان و بر طرف کننده خشکی و ترک های پوستی، مؤثر در گزیدگی حشرات و پیشگیری و درمان آفتاب سوختگی)؛ پودر رگلیس معطر (درمان نفخ معده و اثنی عشر، گاستریت و گاسترالژی).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
گل ختمی برای پوشاندن طعم نامطبوع برخی داروها نیز استفاده می شود. ریشه ختمی قابض و تسکین دهنده است و گل های آن نیز خواص خنک کننده دارد. ضماد ختمی در بسیاری از اختلالات التهابی مانند کورک، ورم پستان و یا مقعد، بادسرخ و … زخم را تحلیل برده و یا دهانه آن را باز و چرک را بیرون می کند. در معالجه موخوره و خشکی دست ها نیز آن را بکار میبردند. لعاب گل ختمی که زبانزد است به خاصیت نرم کنندگی! با مهار فعالیت پرزهای مخاطی در سرفه خشک و تحریکی نیز مؤثر است که بواسطه ی همین اثر اساسا شهرت گل ختمی در رفع سرفه های خشک و تحریکی بوده! و نه سرفه های خلط دار، درست برخلاف آویشن و اوکالیپتوس که خلط اور هستند. ریشه ختمی را به عنوان داروی ضد التهاب در استئوماتیت (التهاب دهان) و گلوسیت (التهاب گلو) و همچنین برای معالجه خشکی و تحریک و خونریزی از مخاط دهان و گلو توصیه نموده اند. گل ختمی را جهت انحلال سنگ کلیه هم مفید دانسته اند. در بیماری های التهابی روده و نیز مجاری ادراری هم مصرف می شود. جالب است بدانیم که گفته می شود برای تسهیل رویش دندان کودکان می توان ریشه این گیاه را برای جویدن در اختیار آنها قرار داد! فارماکوپه بریتانیا موسیلاژ ختمی و بارهنگ را کاهنده قند خون می داند و این در حالیست که شاید به ذهن برسد که چطور موسیلاژ که خود کربوهیدرات است میتواند همچین نقشی داشته باشد؟!
نکات و توصیه های مهم
– ریشه ختمی با اتصال به تمام داروها با آنها تداخل داشته و سبب کاهش جذب روده ای آنها می گردد، لذا توصیه می شود گیاه و فراورده های آن، حداقل ۲ ساعت قبل یا بعد مصرف هر دارو مصرف شوند.
– ریشه ختمی سبب تقویت اثر داروی دگزامتازون Dexamethasone می گردد.
– ختمی در مصرف توام، اثر هایپوگلیسمیک یا کاهش قند خون داروهای ضد دیابت مانند انسولین Insulin و سولفونیل اوره ها Sulfonylurea را افزایش می دهد.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
در مطالعه ای اثرات کاربرد دهانشویه گیاهی شامل گل ختمی، بید و پنیرک قرمز را در بیماران با التهاب لثه مزمن (periodontitis and gingivitis) با دهانشویه کلرهگزیدینChlorhexidine مقایسه نمودند که این ترکیب گیاهی اثرات مفیدی بروز داد.
مطالعه پماد تهیه شده از موسیلاژ گل ختمی در اوسرین بر ترمیم زخم در مدل های حیوانی نشان داد که این پماد در صورت مصرف همزمان با پماد فنی توئین %۱ بسیار مؤثر می باشد در حالیکه به تنهایی خیلی بهتر از پماد فنی توئین Phenytoin نیست.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Fatemi, et al. Journal of Herbal Medicine, Volume 6, Issue 1, March 2016, Pages 24-27
Robab Valizadeh, et al. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine, Volume 5, Issue 11, November 2015, Pages 937-94
