وجه تسمیه و تاریخچه
گشنیز را در مقبره فرعون مصر کشف نمودند! این گیاه از زمان های باستان در یونان کشت می شد و هم در ساخت عطر و هم در آشپزخانه از آن استفاده می شد. سربازان یونانی آن را برای خوش طعم کردن نان خود همیشه به همراه داشتند! در گذشته در درمان ناراحتی های گوارشی مانند نفخ، اسهال و جهت رفع بی اشتهایی و نیز به عنوان خوشبو کننده دهان و التیام بخش زخم های دهانی بکار میرفته است. نام Coriander از کلمه یونانی koriannon بمعنای bed bug-like smell یعنی بوی تختخواب آمده است! که این در واقع اشاره دارد به اثرات آرامبخشی و خواب آوری این گیاه. همچنین گفته می شود نام coriander از لفظ یونانی koriannon منشاء گرفته است؛ واژه ای که حاصل اتصال دو کلمه koris (بمعنای حشرات بدبو) و annon (بمعنای انیسون معطر) می باشد شاید چون این گیاه معطر همچون انیسون می توانست دافع حشرات باشد.
البته باید به این نکته هم توجه کرد که نام coriander از منظر توجه به افسانه های یونان بسیار بنام Ariadne نوه ی زئوس و دختر minos یا همان قاضی مردگان! شباهت دارد اگرچه که حکمت این شباهت در هاله ای از ابهام است! همانطور که پیشتر هم توضیح دادیم لفظ sativa یا sativus و نیز sativum که صفات نام های علمی خیلی از گیاهان هستند در لاتین بمعنای کاشته شده می باشد و به گیاهانی اطلاق می شد که محصولات فرایند کشاورزی بشمار می رفتند یعنی به عنوان مثال با کاشتن دانه و رشد دانه ها بدست می‌آمدند.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
گشنیز حاوی مواد مؤثره همچون روغن های فرار شامل لینالول، ژرانیول، کوریان درول (ایزومر S از لينالول است)، بورنئول، سینئول کامفر (دارای ساختار کتونی و همانند توجون خواص موکولیتیک یا همان خلط آور و سمیت عصبی دارد)، کاروون و آنتول؛ رزین، آلکالوئیدها، فلاونوئیدها مانند روتین؛ کومارین ها؛ اسیدهای آمینه؛ فتالیدها و نیز اسیدهای فنلی مانند مالیک اسید چربی ها و نشاسته و قند می باشد.
اشكال دارويی حاوی این گیاه
کپسول لاکس فول و قرص سنالاکس و قرص سی لاکس (درمان کوتاه مدت و موقت یبوست)؛ قطره خوراکی کارمینت، پودر کارمیناتیف (برطرف کننده سوء هاضمه، نفخ و درد ناشی از آن).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
تخم گشنیز بهترین دارو برای سرگیجه است! بیخوابی و کم خوابی را هم درمان می کند بگونه ای که حتی گفته می شود مصرف زیاد میوه گشنیز سبب مستی و سستی می گردد! گشنیز خواص ضد بارداری دارد و در میان زنان عرب برای کاهش درد ناشی از انقباضات رحم در حین زایمان بکار می رود که البته بطور قطع آن قدری نیست که فرایند انقباض رحم و زایمان را مختل کند. گشنیز نیز همانند سداب، انار ترش و پنج انگشت کاهنده میل جنسی بویژه در بانوان می باشد این در حالیست که برخی منابع آن را در ناتوانی جنسی آقایان مؤثر می دانند. گشنیز اشتها را افزایش میدهد و در بی اشتهایی عصبی همانند سیر و شوید جایگاه تجویز دارد.
در درمان کهیر و بادسرخ (یعنی شایعترین عفونت باکتریال پوست) نیز استفاده میشود. این گیاه از تعریق مفرط جلوگیری می نماید. ترکیبی از این گیاه همراه با سیاهدانه را جهت درمان استفراغهای خونی نیز مورد استفاده قرار میدهد. گشنیز باکتریوسید بوده است و خاصیت ضد میکروب قوی علیه طیف وسیعی از باکتری ها و قارچ ها دارد. در کولیک و سوء هاضمه موثر میباشد. گشنیز کاهنده قند و چربی و فشارخون میباشد. جالب است بدانیم گشنیز را شلاتور جیوه یعنی کمپلکس دهنده با آن می دانند یعنی همان عملکردی که شلاتور غیر اختصاصی از دیمرکاپرول و سوکسیمر (DMSA) دارند، لذا اهمیت این موضوع در سمیت با این عنصر خطرناک پرواضح است. لبنانی ها جوشانده دانه گشنیز را به عنوان محرک و یا مصرف داروی مصرفی می نمایند. در انجیل مقدس آمده ما ایرانــی ها برگ های گیاه را برای تسکین سرد استفاده از می نمودیم.
نکات و توصیه های مهم
– گشنیز می تواند باعث ایجاد و یا تشدید واکنش افزایش نتایج آلرژیک شود، لذا باید با احتیاط مصرف گردد.
– گشنیز در مصرف توام، اثر ضد ضد عفونی کننده را افزایش می دهد که این نکته اشاره ای هم دارد به نتایج تحقیقات قند خون ناشی از گشنیز.
آخرین تحقیقات ونکات ویژه
اخیراً بررسی ها نشان می دهد نانو ذرات تهیه شده از عصاره برگ های گشنیز پتانسیل بالا در درمان آکنه، شوره سر حتی درمان سرطان سینه دارد!
اثرات پیشگیری کننده عصاره متانولی دانه های گشنیز از بروز سمیت قلبی در مدل حیوانی اثبات کننده نقش گشنیز در پیشگیری ازانفارکتوس میوکارد بود.
نکته آخر اینکه گیاه درمانی می تواند جایگزینی برای داروهای ضد انگل های دستگاه گوارش انسان و حیوانات هم باشد؛ گشنیز یک گیاه داروئیست که به عنوان ادویه هم در سراسر جهان پرورش می یابد. دانه های این گیاه را در درمان بیماری های انگلی، سوء هاضمه، روماتیسم و درد مفاصل استفاده می شده است. اخیراً در مطالعه اثربخشی داروی نیکلوزوماید با دوزهای مختلف از عصاره الکلی دانه گشنیز روی انگل Hymenolepis nana بررسی شد و نتایج حاصله موید اثرات ضد انگل گشنیز می باشد.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Palanivel Sathishkumar, et al. journal of photochemistry and photobiology B: Bioiojy, Volume 163, October 2016, pages 69-76
Dipak K.patel, et al. Food and Chemical Toxicology, Volume 50, Issue 9, September 2012, Pages 3120-3125
Hosseinzah S, et al. J Parasit Dis. 216 Dec;40(4):1307-1310. Epub 2015 Mar21
