نفخ شکم و روش های درمان آن از دیدگاه مکتب طب ایرانی

مقدمه

نفخ شکم یکی از شایعترین علائم گوارشی است که ۳۰ درصد جمعیت عمومی را مبتلا می کند(۱). نفخ شکم اگرچه شایع است ولی درمان چالش برانگیزی دارد. به طور معمول جهت بهبود شرایط بیماران، تجویز داروهای شیمیایی و تغییرات در رژیم غذایی توصیه می گردد. مطالعات ضد و نقیض پیرامون اثر بخشی داروهای توصیه شده در کنترل علائم نفخ از یک سو، هزینه و عوارض جانبی داروها از سوی دیگر، موجب روی آوردن پزشکان و بیماران به سایر شیوه های درمانی طب مکمل از جمله طب سنتی و گیاهان دارویی شده است. امروزه 43-11 درصد بیماران با شکایات گوارشی از جمله نفخ، از درمان های طب مکمل استفاده می کنند(۲).
در این نوشتار به بررسی نفخ شکم و راه های مقابله با آن در مکتب طب ایرانی می پردازیم:

نفخ چیست؟

وقتی حرارت غریزی معده برای هضم رطوبات غذایی کافی نباشد، باعث ایجاد بخاراتی می شود که از آن به نفخ تعبیر می شود(۳). حکما در حالتی که نفخ از معده به مری و از آنجا به دهان انتقال یابد و از دهان خارج شود «جشاء» یعنی آروغ می گویند. چنانچه بخارات ایجاد شده در روده ها تولید شوند و از طریق مقعد به بیرون رانده شوند حکما، به آن «ریح اسفل» می گویند. اگر ریاحی که در روده تولید شده است از طريق مقعد دفع نشود موجب بروز صداهایی می شود که حکما، به آن «قراقر» می گویند. آروغ زیاد، سر و صدای شکم، حرکت زیاد گاز در روده ها، دفع گاز بدبو و اتساع شکم بر وجود ریح و نفخ در معده و روده دلالت دارد(۴).

چرا نفخ می کنیم؟

حال یک سوال مهم مطرح می شود که پاسخ به آن راهگشای پیشگیری از ایجاد نفخ است چه سبب هایی باعث ایجاد نفخ می شوند؟
حکمای مکتب طب ایرانی این اسباب را در چهار دسته کلی تقسیم کرده اند:
   – علل معدى
   – علل غذایی
   – علل خلطی
   – بیماری ها

 علل معدی

علل معدی نفخ به شرح زیر است:
   – هضم معده به هر دلیلی که دچار اختلال شود نفخ ایجاد می شود؛ از جمله اسباب نفخ سوء مزاج های سرد و گرم است. در سوء مزاج سرد، رطوبات به دلیل برودت مزاج معده، ضعف حرارت غریزی و ضعف هضم، به طور کامل هضم نمی شود و بخار تولید می کند. از طرفی، چون در تحلیل بخار نیز به همان دلایل، ناتوان است؛ با سرد شدن بخارات، ریاح و در نتیجه نفخ معده ایجاد می شود (3 و 7 و 8 و 9)، همچنین در سوء مزاج گرم معده، به خاطر غلیظ شدن رطوبات که توسط غذاهای شیرین مانند عسل یا خرما به وجود می آید، هضم به صورت ناقص انجام شده و باعث تولید نفخ می شود (3 و 4 و 6).
نکته: ضعف حرارت غریزی معده در کتب متعددی به عنوان یک علت مهم و جداگانه جهت ایجاد نفخ مطرح شده است (9 و 6 و 4). چرا که برای هضم سالم و کامل به حرارت کافی در معده نیاز است(۳). در واقع وقتی این حرارت ضعیف می شود و قادر به هضم مواد غذایی و رطوبات نیست؛ نفخ تولید می شود(۴).
نکته: گاهی حرارت معین هضم است و ماده هم قابل هضم است ولی نوشیدن آب زیاد بلافاصله بعد از غذا و یا حرکت شدید بعد از خوردن غذا (تخضخض) سبب می شود که حرارت، ضعیف و هضم ناقص شود و به ایجاد نفخ منجر گردد(۳).

علل غذایی

علل غذایی نفخ به شرح زیر است:
   – پرخوری؛ اگر غذا با حجم زیاد خورده شود به طوری که معده گنجایش کافی برای هضم آن را نداشته باشد بخشی ازآن هضم نمی شود و با تأثیر حرارت بر آن، ریح تولید می شود.
از طرفی پرخوری باعث ضعف حرارت غریزی معده می شود و همان طور که قبلا توضیح داده شد، سبب ایجاد نفخ می شود(۳).
   – غذاهای رطب؛ حرارت معده قادر به هضم کامل برخی غذاهای رطب مانند خیار، کدو، گلابی، سیب، انگور، انجیر، جغرات (ماست) نیست؛ و نفخ تولید می شود(3,8,10).
   – غذاهای حار بالطبع؛ مصرف بعضی غذاهای گرم مانند غذاهای تند ادویه دار با اثر بر ماده سرد و رطب معده؛ تولید بخار و نفخ می کند(4).
   – غذاهای نفاخ؛ در مصرف غذاهای نفاخ مانند عدس لوبیا، باقلا و نخود؛ معده (حتی اگر حرارت معده معتدل هم باشد) به دلیل وجود رطوبت غریبه فضلیه در جوهر حبوبات، قادر به تحلیل آن نیست؛ لذا باعث تولید نفخ میشود(10,8,4,3).
   – شربت های غلیظ و شیرین؛ حرارت معده قادر به هضم این شربت ها نیست و سبب ایجاد نفخ می شود(۳,۴).
   – غذای بد بو و بد طعم؛ طبیعت (قوه مدبره بدن) از غذاهای بد بو و بد طعم تنفر دارد لذا به دلیل وجود تنفر، هضم نمی شود و نفخ ایجاد میکند(3,8) و از طرفی معده با مصرف غذاهای خوشبو تقویت می شود و برعکس خوردن غذاهای بد طعم، آن را ضعیف می کند(۳).
   – مصرف غذاهای مختلف در یک وعده غذایی (۸,۳)؛ وقتی چند نوع ماده غذایی در یک وعده، به طور همزمان، خورده می شود معده نمی تواند به طور کامل بر آنها مشتمل شود لذا در هضم اختلال ایجاد می شود و نفخ تولید می کند (۳,۱۱).
نکته: گاهی در خالی بودن معده از غذا نیز نفخ تولید می شود که خود دلیل وجود رطوبات خام و غلیظ در معده است (۳٫۹). زمانی که غذا در معده وجود دارد، حرارت طبیعی مشغول هضم آن است و بعد از فراغت از آن، بلغم موجود در معده را تحلیل می برد. زمان خالی بودن معده از غذا، حرارت باعث به حرکت در آوردن هوای موجود در معده و رطوبت موجود در آن می گردد؛ در نتیجه ریاح و نفخ ایجاد می شود. در این شرایط با مصرف مقدار کمی غذا، معده آرام می شود (۸,۴).

علل خلطی

بعضی از خلط ها از جمله بلغم، سودا، صفرای محیه یعنی صفرای همراه با خلط غلیظ سبب ایجاد نفخ می شوند (۷٫۸) البته این اخلاط به شرطی ایجاد نفخ می کنند که حرارت نتواند به طور کامل بر آنها اثر کند و لذا ریاح نافخه تولید می گردد (۸,۳).

علل بیماری

بیماری های سایر اعضا از جمله بیماری های طحال و بیماری های سوداوی نیز با ایجاد نفخ رابطه دارند(۹). در مورد این بیماری ها علت اکثر موارد، شدت حرارت معده و انسداد مجاری غذایی است. در واقع، در اثر حرارت بالا، اخلاط سوخته و سودا ایجاد می کند؛ انصباب سودا به معده زیادتر میشود و در نتیجه فساد هضم و کثرت ریاح و نفخ را به همراه خواهد داشت (۳).
نکته: حکیم گرانقدر ابن سینا معتقد است وارد شدن سرمای خیلی زیاد از خارج به بدن، به دلیل ایجاد ضعف در حرارت فاعله در بدن، سبب نفخ و ریاح می شود (۴) و در کتاب اکسیر چنین آمده: برودت، عمل حرارت عامل در ماده را، نصف می کند و عمل حرارت، انضاج رطوبات است و عمل نصف آن حرارت، تبخیر است (۳).