وجه تسمیه و تاریخچه
درباره ی نعناع افسانه های اساطیری یونان می گوید minthe یک پری رودخانه ای بسیار زیبا بود در رود Cocytus (یکی از ۵ رود اصلی افسانه ای یونان) وقتیHadesh (خدای مرگ و پلیدی! خدای زیرزمین و تاریکی!) ارابه ی طلایی خود را می راند نزد minthe آمد تا او را اغوا کند که همسرش Persephone آنها را دید! و این بود که mintheو Persephone را به گیاه کوچک نعناعmint تبدیل کرد تا مردم بر سر او پا گذارند و بگذرند! اما Hades طلسم همسرش را تخفیف داد بگونه ای که هرگاه کسی بر این گیاه پا نهد عطر شیرینی او را احساس کند. اسم Mint از کلمه لاتین mente به معنی افکار می آید که به آنچه که رومانی ها به Mint نسبت داده اند یعنی نیرو بخش مغز بر می گردد. نعناع همچنین توسط یونانی ها و رومانی ها برای بهبود تمرکز ذهن استنشاق می گشت و به گفته pliny فیلسوف طبیعت شناس رومی اگر بصورت تاج بر سر نهاده شود محرک تمرکز و ذهن است.
نام و در واقع صفت longifolia در لاتین بمعنای برگ دراز است! البته برگ نعناع بنظر خیلی دراز نمی رسد! جالب است بدانیم به نعناع هزار پا هم می گویند. در طب سنتی نعناع مفرح دل است! از یونانیان این نقل باقیمانده است که نعناع رفتارهای جنسی را تقویت می کند و مصرف آن به همین علت در سربازان ممنوع بود تا از کنترل خارج نشوند! جالب است بدانیم از هر ۳۰۰ کیلوگرم نعناع می توان ۱ کیلوگرم اسانس بدست آورد و اگر فکر می کنید این ۳۰۰ کیلوگرم برای بدست آوردن ۱ کیلوگرم اسانس خیلی زیاد است سری به تک نگار بادرنجبویه بزنید! در تک نگار اوکالیپتوس گفتیم این گیاه رایحه ای دارویی دارد ولی نعناع رایحه ای علفی و البته خیلی هم قوی! دارد. این خیلی فرق دارد با رایحه ی گل مانند گل سرخ و بهار نارنج.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
نعناع است و اسانس اش! و این اسانس حاوی منتول (یک الکل مونوترپنی)، منتون، منتوفوران،کاروون، لیمونن، ژرماکرن D می باشد و نیز دیگر ترکیبات این گیاه مثل فلاونوئیدها شامل اریوسیترین(Eriocitrin)، ناریروتین؛ پبرلین، آکاستین، هدیوسمین؛ هیدروکسی سینامیک اسید مانند رزمارینیک اسید، کافئیک اسید؛ دیگر ترکیبات اولئانولیک و اورسولیک اسید می باشد. اسانس نعناع ٪۵۰ منتول دارد البته طعم و بوی اسانس نعناع تحت تأثیر اجزای دیگر مثل استرهای منتول، جاسمون، منتوفوران (بوی نامطبوع در گیاهان جوان) قرار می گیرد. ترکیبات کتونی در اسانسها شهرت دارند به سمیت و اثرات سقط آور، ولی همه ی کتون ها سمی نیستند که! در برخی اسانس های امن مثل همین نعناع و یا در رازیانه هم کتون داریم.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
محلول استاپ اسنورینگ ( بر طرف کننده خروپف یا خرناس! ضد اسپاسم، و ضد عفونی کننده مجاری تنفسی)؛ قطره خوراکی کارمینت، قطره خوراکی سوپرمینت (درمان نفخ و اسپاسم گوارشی، سوء هاضمه و درد ناشی از آن)؛ قطره ضد نفخ گیاه اسانس (در درمان نفخ ناشی ازIBS )؛ قطره پرسیکا (جهت پیشگیری از افزایش جرم روی دندان ها، پوسیدگی دندان ها و خونریزی لثه، ضد عفونی کردن دهان و تسکین درد دندان و لثه) ژل هات آیس گیاه اسانس (تسکین دهنده دردهای عضلانی و مفصلی)؛ قرص مکیدنی آلتادین (خلط آور و درمان التهاب و تحریک مخاط گلو)؛ گرانول پلانتاژل (درمان کمکی اسهال های غیر عفونی)؛ ژل منتاژل (درمان کچلی انگشتان پا و کشاله ران و از بین بردن خارش و سوزش محل گزیدگی حشرات و سوختگی های سطحی)؛ قرص های جویدنی منتا و منتازین و قرص مکیدنی ماسومنت (رفع کننده حساسیت و خارش گلو، سرفه و نیز ضد نفخ)؛ محلول منتول (ضد احتقان بینی و تسکین دهنده موضعی درد در نواحی سر، صورت و گردن)؛ بخور اوکالیپتوس فیتوسین، بخور اوکالیپتوس دینه (تسکین دهنده علائم سرماخوردگی و رفع احتقان بینی و سرفه و نیز ضد عفونی کننده محیط)؛ پماد ترموراب (رفع کننده احتقان بینی و ضد درد موضعی)؛ لوسیون موضعی سی ام (تسکین دهنده دردهای عضلانی اسکلتی)؛ شربت کاراوی میکسچر.
پودر و چای کیسه ای کارامین (بادشکن، ضد نفخ و ضد درد و قولنج روده ای کودکان، رفع سوء هاضمه).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
گفته می شود که مصرف نعناع در خونریزی های غیر طبیعی زنان و یا استفراغ های خونی از ریه و معده موجب کاهش و قطع خونریزی می گردد اگرچه که این اثر با خاصیت ضد اسپاسم این گیاه خیلی همخوانی ندارد. در تخفیف ورم بیضه نیز مفید است. نعناع سبب قطع سکسکه غیر طبیعی هم می گردد. نعناع ضد تهوع بوده و در رفع سوء هاضمه کودکان و سالمندان بکار می رود. برخی انواع نعناع بی اشتهایی را نیز درمان می کند.
بدلیل وجود درصد بالای اسانس کاروون(carvone) نفخ های شدید را نیز می تواند رفع کند. مالیدن اسانس نعناع در موضع دارای خواص سردکنندگی و بی حس کنندگی می باشد و سر دردهای عروقی، درد ناشی از کوفتگی و کبودی و دردهای با منشا عصبی و دردهای عضلانی را کاهش می دهد. استنشاق اسانس نعناع در درمان التهاب و آبریزش بینی و فراورده های مکیدنی آن جهت رفع احتقان بینی استفاده می شود. جالب است بدانیم وجود عطر نعناع در فضا، ظرفیت ذهنی را افزوده و خستگی را کاهش می دهد! اسانس نعناع ضد نفخ عالیست و جدیداً اثرات ضد تشنج مؤثری هم نشان داده است که گفته می شود به احتمال زیاد اثر منتول است.
نکات و توصیه های مهم
– گفته می شود میزان منتول یا اسانس نعناع کمتر از mg/kg ۱۰ هیچ اثری در انسان ندارد در حالیکه به میزان ۲ گرم آن می تواند کشنده باشد.
– جالب است بدانیم اسانس نعناع مثل آب گریپ فروت مهارکننده ی متابولیسم کبدی است! و خوب می دانیم این عارضه برای داروهایی بویژه با پنجره درمانی باریک مانند وارفارین، دیگوکسین و تئوفیلین چقدر خطرناک است.
– گفته می شود نعناع می تواند سبب کاهش شیردهی خانم ها گردد، لذا در دوران شیردهی حتی الامکان از مصرفش اجتناب گردد.
– منتول به عنوان اکسپیانت در شیاف ها و یا برچسب های پوستی سبب افزایش نفوذپذیری و فراهمی زیستی داروهای کم محلول مانند پروپرانولول، ایبوپروفن و نیمودیپین Nimodipine می گردد.
– نعناع با داروی مهار کننده کانال کلسیم نیفیدیپین اثر سینرژیسم یا هم افزایی اثر دارد و با مهار کانال کلسیم در عضلات اسفنکتر تحتانی مری را هم شل می کند (شاید بتوان همین را عاملی برای رفلاکس مری – معدی و تشدید سوزش سردل ناشی از نعناع دانست که در بروشورهای دارویی فراورده های آن هم هشدار می گردد)
– بدلیل اثر قاعده آور در بارداری بویژه اوایل آن نباید زیاد استفاده شود که این نکته هم با اثرات ضد اسپاسم و شل کننده نعناع در تناقض آشکار است لیکن در تعداد قابل توجهی از منابع این نکته درج شده است اما مصرف اسانس آن به هر نحو در دوران بارداری ممنوع است.
– خمیر دندان حاوی طعم دهنده نعناع میتواند سبب التهاب مداوم لب ها و ژنژیویت (التهاب لثه) گشته که عموماً پس از مدت کوتاهی از قطع مصرف فراورده فروکش می کند.
– فراورده های بینی دارای منتول می تواند باعث اسپاسم دهانه نای و مشکلات تنفسی در کودکان شود.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
محققین پتانسیل اثر محافظتی گیاه نعناع را بر کولیت ایجاد شده توسط اسید استیک در مدل های حیوانی به عنوان مدلی از IBD یا بیماری التهابی روده انسان بررسی نمودند که نتایج حاصله خواص ضد التهاب و آنتی اکسیدانی نعناع را تایید نمود.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Hussam A.S. Murad, et al, Journal of Ethnopharmacology, Volume 190, 22 August 2016, Pages 354-361
