ماهی و خواص آن از دیدگاه مکتب طب ایرانی

از منظر حکمای طب، ایرانی بهترین ماهی، ماهی لطیفی است که در آب های، شیرین سبک و خوشگوار زندگی می کند ماهی های نهرهایی که سرچشمه آنها دور هستند و از روی سنگ و سنگریزه عبور می کنند و همیشه جاری و مکشوف اند و در معرض وزش باد هستند از بهترین ماهی ها به شمار می روند. البته ماهی دریای شور که در لجه و یا سواحلی که زمین آن سنگستان است، می زید؛ نازکتر و لذیذتر از ماهی آب شیرین است. بدترین ماهی ها نیز ماهی قنات ها ،گودال ها چشمه های کوچک، زمین های پست و آب های کثیف متعفن است که جاری نیستند و همیشه راکداند.
از نظر حکما، ماهی باید در بزرگی و کوچکی متوسط باشد و سریع حرکت کند فلس آن بسیار و استخوان آن بزرگ و خار آن کم باشد، سهوکت بسیار نداشته باشد و پشت آن منقط به سیاهی با خطوط سیاه مایل به سبزی و شکم آن سفید باشد و از همه مهم تر آن که در همان روز صید شده باشد زیرا گوشت ماهی بسیار لطیف و نازک است و زود فاسد می گردد. لذا خوردن ماهی های بسیار بزرگ و یا بسیار کوچک و پرخار صحیح نیست(۱).
حكما طبیعت ماهی را سرد در اول و تر در دوم ذکر کرده اند و طبیعت ماهی نهری آب شیرین را سردتر از ماهی بحری آبِ شور دانسته اند. طبیعت ماهی نمک سود نیز گرم و مایل به یبوست ذکر شده است.
بهتر است ماهی روی آتش کباب و به صورت تازه مصرف شود. از نگاه حکما مصرف ماهی بدین طریق بهتر از بریان شده آن در روغن است زیرا هضم معدی ماهی بریان شده با آتش از ماهی بریان شده در روغن راحت تر است. خوردن ماهی با آرد و نان بطى الهضم است و اگر ماهی را به آرد آغشته و سپس در روغن بریان کنند، بسیار عطش آور است و دیر از معده میگذرد (۲-۱).
چنانچه ماهی مورد مصرف واجد ویژگی های گفته شده باشد دارای خواص زیر است (۱-۲):
   – به شرط آن که لطیف باشد و متعفن نشده باشد، سریع الهضم و صالح الکیموس است (۳).
  – مرطب (۴) و مسمن است. البته بهترین روش مصرف آن جهت ترطيب بدن، تهیه آن به صورت اسفید باج و بعد از آن مشوی کردن است.
   – مولد منی، شیر و پیه گرده است.
   – در افراد با مزاج گرم، مبهی و منعظ بوده و مصلح اخلاط حاره است.
   – جهت تصفیه و نرمی قصبه ریه و قرحه آن، سل، دق وسعال یابس مفید است.
   – در ضعف کبد و کلیه گرم و یرقان نافع است.
   – در زحیر و مغص حار مفید است.
   – مصرف کباب آن با آب غوره و سماق جهت اسهال مراری و دموی مجرب است.
مضرات استفاده از ماهی در رژیم غذایی و روش اصلاح آنها عبارتند از(۲-۱):
   – خوردن ماهی بالخاصيه عطش آور است، به خصوص ماهی تازه که غلیظ و لزج است (۳) و مصلح آن سرکه و آبکامه است.
   – خوردن ماهی برای افراد با مزاج سرد و رطب، افراد دارای دماغ رطب و افراد دارای عصب و معده بلغمی مضر است و برای اصلاح آن در این افراد بهتر است ماهی را با روغن گاو یا روغن بادام و یا روغن کنجد بپزند و همراه با زنجبیل پرورده، صعتر، عسل، گلقند شکری کهنه و یا عسلی، آبکامه، ادویه حاره و زیرباجات میل کنند و به گرم مزاجان توصیه می شود که ماهی را با سرکه بخورند و بعد از آن سکنجبین میل کنند.
   – خوردن ماهی در بعضی افراد باعث غثیان می شود. در این شرایط، لیسیدن رب به، در رفع آن کمک می کند. البته نوشیدن آب نقوع زیره کرمانی را برای رفع آن بهتر دانسته اند.
   – چنانچه ماهی تازه را بریان نمایند و بگذارند سرد شود، به ویژه اگر یک شب از آن گذشته باشد و در جای نمناک نیز مانده باشد، ردی و سمی می شود. مداومت بر مصرف هر روزه این نوع ماهی موجب برص و استسقا می شود که تدبیر آن فقط با قی اسهال ممکن است (۱-۲) زیرا ماهی به خصوص در مکان مرطوب و نمناک به سرعت قبول فساد و عفونت می کند (۴).
نکات مهم در مصرف ماهی
   – بهتر است قبل از پخت، ماهی را با آب گرم و نمک بشویند. هنگام پخت ماهی، نبایستی درب ظرف بسته باشد و باید اجازه داد بخار غذا خارج شود چرا که بازگشت بخار به داخل ظرف، موجب سمیت آن می شود. بعد از پخت نیز نباید روی آن را به همین دلیل پوشاند (۳).
   – باید دقت نمود که بعد از خوردن ماهی، آب بسیار نوشیده نشود زیرا به غایت مضر بوده و باعث امراض مزمن می گردد. همچنین مصرف توام ماهی با شیر، تخم مرغ یا گوشت به خصوص گوشت حیوانات، برّی بسیار مضر و موجب امراض مزمن می شود (۲-۱). پنیر تازه و ماهی را نیز به دلیل آن که هر دو لزوجت دارند نباید با هم مصرف کرد(۳) .
   – نباید بعد از ورزش سنگین، غضب مفرط و به طور کلی بعد از هر عملی که مسخن معده است، غذاهایی که سریع قبول فساد می کنند از جمله ماهی مصرف کرد زیرا که فساد یافته و اخلاط را نیز فاسد می سازد(۳).
ماهی نمک سود که بیش از پانزده روز از آن گذشته باشد مایل به گرمی و خشکی است این گونه ماهی قاطع بلغم است و اشتها را بر می انگیزد و موافق افراد با مزاج سرد است ولیکن به دنبال مصرف آن بلغم زجاجی و مالح تولید می شود و منجر به خارش، جرب، قوبا، تقشر جلد، سهر و امثال اینها می گردد و اگر مدتی بر آن گذشته باشد مسدد و مولد اخلاط فاسده سوادویه (۴) سوخته است بنابراین قدید نمک سود آن، بدترین اقسام ماهی است و مداومت بر مصرف آن باعث شب کوری می شود(۲-۱).
ماهی شور که در سرکه پرورده باشند سرد و خشک است، مجفف و دیرهضم است و مورث حکه، جرب و بثورات سوداوی است (۱-۲).