وجه تسمیه و تاریخچه
عناب را نخستین بار کارل لينه Carl Linnaeus در سال ۱۷۵۳ با نام Rhamnus Zizyphus بعدها در سال ۱۷۶۸ فیلیپ میلر Philip Miller نام آن را به ziziphus jujube تغییر داد و آن را از نظر گیاهی در جنس جدیدی نیز طبقه بندی کرد. البته حین تغییر نام بصورت کاملا تصادفی zizy لینه را zizi نوشت! بعدترها در سال ۲۰۰۶، Hermann Karsten این دو نام را ادغام کرد و نام عناب را Ziziphus zizyphus نامید! ولی از سال ۲۰۱۱ همان نام ziziphus jujube نام علمی پذیرفته شده برای عناب شد. حالا بگذریم از اینکه نام های عناب و کنار اغلب اوقات در خیلی از منابع به جای هم بکار رفته اند! و اولین معنایی که از ریشه های نام عناب zizyphus به سال ۱۸۳۵ میلادی ثبت شده است ” شیرینی نرم با طعم خرما ” بوده است! عنـاب هـم بصورت تازه و هـم خشک شده مورد مصرف بوده است. در طب گذشته از عناب برای رفع گرفتگی صدا و برطرف کردن سرفه استفاده میکردند.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
زیزیفین یک گلیگوزید تری ترپنی در برگ های عناب است که خواص ضد شیرین کننده دارد و دریافت شیرینی بیشتر کربوهیدرات ها (مانند فروکتوز و گلوکز)، آمینواسیدها و حتـى شــیرین کننده های مصنوعی را میکاهد. Jujuboside ساپونین تری ترپنوئیدی موجود در عناب اسـت و مــا می دانیم ساپونین های تری ترپنوئیدی مهار کننده های قارچی مشهوری هستند! عناب دارای لعاب فراوان، مواد قندی، پکتین، پروتئین ها املاح آلی و ویتامین C نیز می باشد. ماده اصلی میوه ی عناب اسید اولئیک است گرچه اسید زیزیفیک و فیتواسترول ها مانند سیتوسترول، دزموسترول هم در آن دیده می شود ژوژو باژنین هم از ساپونین های گیاه عناب است که بدلیل اثر بی حس کنندگی بر روی زبان دارد برای عدم احساس مزه نامطبوع روغن کرچک بکار می رود.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
شربت بی بی سد (درمان ناآرامی و بیخوابی نوزادان و کودکان)؛ پودر اولئــاکرات (درمان فشار خون بالا).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
عناب در بیماری حصبه مفید است! در افرادیکه بدنشان خارش داشته و بدلیل اختلال عملکرد صفراوی جوش میزند کاربرد دارد. عناب همچنین کاهش دهنده ی تشنگی بوده و درد ناشی از تورم و التهاب کبد و کلیه و مثانه را تسکین میدهد. عناب خون را نیز تصفیه می کند!
عناب را نرم کننده سینه و نیز در آسم مؤثر میدانند. در درمان فشارخون بالا مفید است. عناب با مهار تشکیل گلوکان نامحلول روی استرپتوکوک کاریوژنز سبب مقاومت و حفاظت دندان ها در برابر پلاک و پوسیدگی می گردد. عناب بدلیل داشتن ویتامین های A و C، آنتی اکسیدان ها و نیز املاح روی (Zn) در تقویت سیستم ایمنی و پیشگیری از عفونت ها، ایدز و سرطان آترواسکلروزیس و حتی پیری مؤثر است. حتی بعلت روی (Zn) موجود محتمل است خواص ضد اسهال های عفونی هم داشته باشد. میوه ی عناب را بدلیل وجود اسیدهای آلی فراوان، در فراورده های آرایشی جهت جلوگیری از سمیت نور UV بکار می برند. Zizyphusine و سایر آلکالوئیدهای میوه را در اثرات خواب آوری آن موثر میدانند. خواص بی‌حسی موضعی و شل کنندگی عضلات عناب به دلیل اثراتی است که میوه بر جریان یونی غشاء اعمال می نماید! این مکانیسم انسان را بیاد مکانیسم عمل لیدوکائن می اندازد.
نکات و توصیه های مهم
گفته می شود که عناب با افزایش ویتامین K خون را سفت می کند یعنی با افزایش ویتامین K و متعاقب آن افزایش فاکتورهای انعقادی فعال موجب افزایش گرانروی خون می شود! پس بهتر است کسانی که دچار غلظت خون هستند از مصرف آن پرهیز نمایند.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
در طب سنتی چین عناب برای درمان اضطراب و بیخوابی استفاده می شده است. بخــش هـای مختلف عناب با خواص دارویی همچون ضد التهاب، ضد سرطان و ضد باروری مصرف می شود. تحقیقات اخیر اثر درمانی و محافظتی عصاره میوه عناب علیه سمیت کلیوی ناشی از داروی ضد التهاب غیر استروئیدی ایبوپروفن Ibuprofen را با سنجش بیومارکرهای کلیه من الجمله آنزیم های آنتی اکسیدان مانند کاتالاز و لیپوپراکسیداز و مشاهده تغییرات بافت شناسی کلیه بررسی نمودند. یافته ها نشان داد تجویز عصاره گیاه همراه با ایبوپروفن شدت آسیب های کلیوی را کاهش می دهد. اخیرا با توجه به خواص ضد التهاب و آنتی اکسیدانی عناب، اثرات آپوپتوتیک (القای مرگ برنامه ریزی شده سلولی) و ضد تکثیر سلولی آن بر سلولهای سرطانی سینه و گردنه رحم بررسی شد و براساس نتایج حاصله، کاربرد عناب به عنوان ماده طبیعی در پیشگیری و درمان سرطان تایید گشت.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Awad DS, et al. Pharm Biol. 2014 Feb;52(2):182-6
Mohammad Reza Abedini, et al. Avicenna J Phytomed. 2016 Mar-Apr; 6(2): 142-148
