وجه تسمیه و تاریخچه
نام nigella از لفظ لاتین niger به معنی سیاه می آید که بدیهی است اشاره دارد به رنگ خاص سیاه دانه های این گیاه. جالب است در هر فرهنگی و زبانی لفظ سیاه در نام سیاهدانه وجود دارد! پیشتر هم گفته ایم پسوند sativa یا پسوندهایی از این لیست بصورت صفت در نام گیاهانی وارد می شود که از همان ابتدا کشت می شده اند. می گویند ۲۰۰۰ سال هست که سیاهدانه مورد استفاده بشر است! البته مصرف سیاهدانه از خاورمیانه شروع شده است. سیاهدانه در آرامگاه پادشاه Tutankhamen نیز پیدا شد! چراکه مصریان باستان بر این اعتقاد بودند که گیاهان دارویی بویژه سیاهدانه نقش مهمی در زندگی پس از مرگ دارند. دیوسکوریدوس پزشک شهر یونان سیاهدانه را در درمان سردرد، دندان درد و گرفتگی بینی و کرم های روده ای تجویز می کرد. جالب اســت ابـن سینا در کتاب قانون سیاهدانه را به عنوان درمانی برای دیس پنه یا تنگی نفس معرفی می کند. براساس یک ضرب المثل عربی گفته می شود درون این دانه های سیاه دارویی است برای همه امراض بجزء مرگ!
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
سیاهدانه حاوی آلکالوئیدهایی مهم مانند نیجلیسین، نیجلیمین و نیجلیدین و آلکالوئیدهایی مثل دکلوئیدین، کانسولیدین، دلکوسین دلکوئین است؛ دارای اسانس مانند پاراسیمن، و تیموکینون، نيجلون، نیجیلین و ترانس آنتول هم می باشد. از سایر ترکیبات می توان پروتئین ها و اسیدهای آمینه، ویتامین C و E و B فیتواسترول ها، انواع اسیدهای چرب مانند لینولئیک اسید کنژوگه و نیز ساپونین با نام آلفا هدرین را نام برد. مطالعات نشان داده تیموکینون موجود در سیاهدانه اثرات ضد التهاب و ضد نئوپلاسم دارد. آپوپتوز را در سلولهای سرطانی القا کرده و با تعدیل سطوح واسطه های التهابی بر سیستم ایمنی عمل می کند.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
خمیر دهانی دوسین (درمان آبسه و درد دندان)؛ شیاف فیتوواژکس (درمان عفونت های قارچی خصوصاً عفونت واژینال کاندیدا آلبیکنز).
در موارد مصرف و کاربرد بالینی
سیاهدانه مدر است. آن را در اسهال (از نوع خونی) و یبوست! و نیز جهت تسهیل دفع در هموروئید بکار می برند. سیاه دانه خاصیت صفراآور داشته و لذا در درمان یرقان مفید میباشد. در سیستم گوارش و رفع کولیت و نفخ هم مؤثر است. برای معالجه التهاب و نفخ معده و کمبود شیره گوارشی و سوءهاضمه هم مصرف می شود. در دیابت غیروابسته به انسولین نیز مؤثر است. به عنوان ضدکرم استفاده می گردد. در عفونت های ناشی از باکتری های گرم مثبت و منفی مؤثر است و با توجه به خواص آنتی باکتریال، این گیاه با آنتی بیوتیک ها اثر سینرژیست خواهد داشت. همچنین سیاهدانه اثرات ضد میکروبی قوی علیه باکتری های گرم مثبت و منفی مقاوم به چند دارو (MDR) داشته و رشد باکتری های گوارشی مانند سالمونلا و هلیکوباکتر پیلوری را مهار می نماید. خوردن سیاهدانه شیر مادر را افزایش می دهد و حتی در دامپزشکی نیز جهت افزایش شیر گاو تجویز میگردد! تسریع کننده قاعدگی می باشد. سیاهدانه در درمان استفراغ های خونی هم مورد استفاده قرار می دهند. جوشانده ی این دانه خواص ضد آسم دارد.
گفته می شود اگر برای مدتی سیاهدانه سرخ کرده در روغن حیوانی صبح ها ناشتا میل گردد رنگ رخساره را گلگون می سازد! بومیان آفریقای شمالی هم مخلوط دانه های گیاه با عسل را برای تحریک اشتهای صبحگاهی می خوردند. جهت دفع سنگهای کلیه و مجاری ادراری و بهبود در اختلالات خروج ادرار نیز مفید است. مالیدن جوشانده سیاهدانه در سرکه انگور به روی خال و زگیل آنها را از بین می برد!
استعمال ترکیب پودر سیاهدانه با حنا را در جلوگیری از ریزش مو و رویش مجدد موها در کچلی سر و صورت مناسب می دانند. چکاندن چند قطره از جوشانده سیاهدانه در روغن زیتون یا مالیدن این ترکیب گیاهی در بینی افرادیکه بسیار عطسه می کنند، می تواند سبب رفع این ناراحتی گردد! که البته این کاربرد جای بررسی بیشتر دارد چراکه بنظر می رسد در عطسه های تحریکی ناشی از خشکی بینی مؤثر می باشد. از سیاهدانه اثر ضد پلاک دندان نیز مشاهده شده است. سیاهدانه هم مانند برخی گیاهان دیگر که در موردشان صحبت كرديم من الجمله آناناس اثر سقط کننده جنین دارد.
در انجیل مقدس آمده که عرب ها دانه گیاه را در روغن گل سرخ خیسانده و به عنوان قطره چشمی در عفونت های چشم بکار می بردند.
نکات و توصیه های مهم
– چون سیاه دانه موجب سقط جنین می گردد لذا خوردن حتى مقدار اندک آن برای زنان باردار جایز نیست؛ و اگر به هر دلیل جنین در داخل رحم مادر بمیرد خوراندن دوده مقدار معینی از دانه های سیاهدانه با ایجاد حرکات انقباضی در ماهیچه های دیواره رحم سبب خروج جنین مرده میگردد.
– سیاهدانه باعث افزایش خطر افزایش فشارخون با مصرف همزمان با مهارکننده های مونو آمینو اکسیداز و نیز افزایش فشارخون و آریتمی در مصرف توام با ضدافسردگی های سه حلقه ای TCAها می شود.
– سیاهدانه سبب آنتاگونیزه شدن اثر داروهای ضد فشارخون و ضد جنون می شود.
– این گیاه موجب تشدید اثر برونکودیلاتورها و شل کننده های عضلات هم می شود.
– سیاهدانه در مصرف توام سبب افزایش خطر هایپوکالمی با دیورتیک ها می گردد البته به جزء دیورتیک های نگهدارنده پتاسیم همچون اسپرینولاکتون Spironolactone و اپلرنون Eplerenone .
– این گیاه با برموکریپتین Bromocriptine افزایش خطر سمیت می دهد شاید به دلیل اثرات دوپامینرژیک گیاه.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
معمولاً علائم پارکینسونیسم دارویی و دیسکنزی دهانی که با نورولپتیک ها القاء می شود بطور قابل توجهی استفاده بالینی از داروهای ضد جنون را محدود می کند. در مطالعات اخیر روغن سیاهدانه را که بطور سنتی در درمان تشنج بکار می رود از جهت کاهش عوارض اکستراپیرامیدال ناشی از هالوپریدول Haloperidol بررسی کردند. نتایج نشان داد درمان ترکیبی روغن سیاهدانه با داروی هالوپریدول در بیماران موجب کاهش علائم اکسترا پیرامیدال شامل اختلالات حرکتی و دیسکنزی دهانی میگردد احتمالاً با اعمال اثرات دوپامینرژیک در مسیر نیگرواستریاتال، لذا تجویز آن به عنوان داروی کمکی همراه آنتی سایکوتیکها جهت کاهش عوارض جانبی پیشنهاد میگردد. همچنین از این نتایج می شود به این باور رسید که سیاهدانه احتمالاً در سایکوز بیماران پارکینسونی هم می تواند بسیار مفید و کمک کننده باشد، جائیکه به ناچار داروی پر خطر کلوزاپین با عارضه (آگرانولوسیتوز) و یا کوئتیاپین را به عنوان داروهایی با حداقل اثرات مضر بر مسیر حرکتی دوپامینرژیک مغز به عنوان داروهای انتخابی بر می گزینیم.
سمیت کلیه یکی از مشکلات جدی بیماران تحت درمان با داروی شیمی درمانی سیس پلاتین Cisplatin است. بدین منظور در تحقیقی اثرات محافظ روغن سیاهدانه بر نفروتوکسیسیتی و آسیب اکسیداتیو در کلیه ناشی از سیس پلاتین را بررسی نمودند. داده ها نشان داد که تجویز روغن سیاهدانه پیش از درمان با سیس پلاتین، در مجموع عملکرد کلیه را در شرایط آسیب کلیوی حاد بهبود می بخشد.
ارزش سیاهدانه در درمان رینوسینوزیت باکتریال ناشی از استافیلوکوک اورئوس نیز در مقایسه با سفالکسین Cefalexin و پلاسبوی نرمال سالین بررسی شد. در گروه نرمال سالين التهاب حاد شدید و در گروه سفالکسین التهاب خفیف دیده شد. سیاهدانه تغییرات بافت شناسی رینوسینوزیت را از طریق کاهش وابسته به دوز سطوح نیتروس اکساید پیشگیری می کند و لذا می تواند در درمان بیماریهای رینوسینوزیت استفاده گردد.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Malik T, et al. Neurochem Res. 2016 Dec;41(12):3386-3398. Epub 2016 Oct 18
Farooqui Z, et al. Biomed Pharmacother. 2017 Jan;85:7-15
Yoruk O, et al. Acta Otorhinolaryngol Ital. 2017 Feb;37(1):32-37
