سندرم روده تحریک پذیر Irritable bowel syndrome یکی از مهمترین اختلالات گوارشی است که به نسبت هر پنج نفر فرد بالغ در ایالات متحده یک نفر با آن مواجه می شود. این اختلال با علائم متعددی نظیر دردهای شکمی، یبوست، اسهال و یا ترکیبی از اسهال و یبوست مشخص می شود.
برای برطرف کردن آن می توان برای بیماران، روش های غیردارویی نظیر آموزش بیماران، کنترل استرس، رژیم های غذایی مناسب را پیشنهاد نمود.
در روش دارویی، داروهایی با منشاء شیمیایی و گیاهی نظیر Belladonna ،Trimebutin ،Dicyclomine و اسانس پیرمینت(.Mentha piperata L) و روغن کتان، برای این اختلال موثر شناخته شده اند.
اپیدمیولوژی
از ۲۵ درصد مراجعه بیماران برای معاینه اولیه در بخش های گوارشی، تقریبا ۱۲ درصد را اختلال IBS تشکیل می دهد. اکثریت دردمندان این اختلال، مراقبت های پزشکی را پیگیری نمیکنند. زندگی با این اختلال محدود کننده و بدون مراقبت پزشکی می تواند شدیدا به کیفیت زندگی آنان آسیب برساند.
IBS بعد از سرماخوردگی، مهمترین علت غیبت افراد در فعالیت های روزمره می باشد. زنان دو برابر مردان دچار IBS می شوند. مطالعات حاکی از آن است که بیشتر زنان مبتلا به IBS ، احتمالا در گذشته زندگی فردی خود در تمایلات جنسی و جسمی افراط داشته اند.
تظاهرات بالینی
مهمترین علامت معمول که به صورت واحد در بیماران مبتلا به IBS دیده می شود، دردهای شکمی و یبوست متناوب با اسهال می باشد.
در این بیماران، یبوست به علل کاهش فرکانس دفع مدفوع (2 بار یا کمتر درهفته) عبور سخت مدفوع و یا عدم توانایی تخلیه مدفوع از رکتوم بروز می نماید. اسهال نیز به علت افزایش یا کاهش غلظت مدفوع در مقایسه با افراد سالم دیده می شود.
پاتوفیزیولوژی
پاتوفیزیولوژی IBS به درستی شناخته شده نمی باشد.ولی اعتقاد بر آن است وقتی که ماهیچه های روده ای نسبت به حالت نرمال کمتر یا بیشتر منقبض می شوند، این عارضه بروز مینماید. انقباضات کلونی موجب دردهای شکمی، کرامپ، باد و وقوع ناگهانی اسهال و یبوست می شود. در بررسی های آزمایشگاهی و بالینی، هیچ گونه تغییرات غیرعادی بیوشیمیایی، میکروبی و هیستولوژیک در بیماری IBS به دست نیامده است.
درمان
درمان بیماران IBS پس از مشخص شدن تاریخچه بیماری و معاینات بالینی طرح ریزی می شود. رژیم های درمانی به صورت فردی و بر پایه هر یک از علائم غالب بیماری قابل توصیه میباشد.
در درمان بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک پذیر روش های غیردارویی و دارویی مطرح می باشند که درباره هر یک مختصری بیان میگردد.
روش های درمانی غیر دارویی
در این روش، مهمترین دستورالعمل آن است که پزشک نگرانی بیمار را تشخیص داده و وی را از ماهیت و پیش آگهی بیماریش آگاه سازد.
در استراتژی غیر دارویی (strategie Nonpharmacological) درمان IBS، تکنیک های کنترل استرس اطمینان سازی بیماران از درمان و بازنگری تاریخچه رژیم غذایی بیمار به منظور تشخیص دادن غذاهایی که ممکن است نشانه های بیماری را تسریع کرده یا تشدید نماید، در نظر گرفته شود.
در بیمارانی که یبوست در آنان غالب می باشد، یک رژیم سرشار از فیبرهای سلولزی توصیه می شود. در این زمینه می توان به موادی نظیر سبوس، میوه ها و سبزیجاتی که دارای میزان فیبر بالا هستند، اشاره نمود و در رژیم غذایی بیمار منظور شود.
در بیمارانی که اسهال در آنان وجود دارد، باید لاکتوز، فروکتوز، سوربیتول از رژیم های آنان حذف گردد. همچنین بیمارانی که دردهای شکمی، نفخ و ایجاد گاز را تجربه کرده اند، باید از خوردن غذاهایی که موجب افزایش میزان گاز در مجرای روده می شود، اجتناب نمایند. در این مورد پرهیز از مصرف هویج، حبوبات، آلو و لبنیات توصیه می شود. از آنجا که بین علائم بیماری IBS و استرس اضطراب و افسردگی رابطه بسیار نزدیکی وجود دارد. متخصصان، روان درمانی را برای تغییر این علائم توصیه می نمایند.
عوامل فارماکولوژیک
اغلب تکنیک های غیر دارویی به تنهایی قادر به از بین بردن نشانه های IBS به طور کامل نیستند و بنابراین نیاز به دارو درمانی احساس می شود. متخصصان طیف وسیعی از مواد دارویی را شناسایی کرده اند که از شدت علائم BS می کاهد. این مواد شامل داروهای آنتی کلینرژیک یا آنتی اسپاسمودیک می باشند که به کاهش علائمی نظیر درد حاصل از اسپاسم روده ای و باد و نفخ کمک می نمایند. Belladonna یکی از متداولترین داروهای آنتی اسپاسمودیک می باشد که عموما مورد مصرف قرار می گیرد داروهایی نظیر Dicyclomine ،Pinaverium bromide و Trimebutine موجب تغییر در حرکات روده ای و کاهش شدت دردهای حاد شکمی در IBS می شوند. علاوه بر موارد بالا برای درمان دردهای شکمی از دوزهای پایین داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای می توان استفاده نمود. این داروها معمولا در کاهش دردهای شکمی موثرند ولی تمایل آنها به ایجاد یبوست نیز وجود دارد.
علیرغم شیوع فزاینده IBS ،(Lotronex)Alosetron تنها داروی جدیدی است که توسط (Food and Drug Administratio)FDA مورد تایید قرار گرفته است. این دارو موجب کاهش زمان عبور از مجرای کولونی شده و با افزایش اتساع قولونی، فعالیت های دردزا را کاهش میدهد.
البته Alosetron دارای اثر بیشتری در زنان تا در مردان است. علاوه بر موارد دارویی یاد شده، متخصصین مایوکلینیک از Clo-nazepam و محققین بلژیکی از Sumatriptanکه برای تسکین دردهای میگرنی مصرف می شود، در بهبود IBS استفاده کرده اند.(1)
در سال های اخیر یکی از مواردی که به عنوان درمان علائم IBS بدان توجه شده است، استفاده از گیاهان دارویی توسط متخصصین بوده است. گیاه Mentha piperata L که از خانواده نعناعیان (Labiatae) می باشد. گیاهی است بومی اروپا که امروزه در اکثر نواحی معتدله که دارای خاک خوب و آب فراوان می باشد، کشت می گردد. این گیاه احتیاج به نور آفتاب به مدت ۱۵ تا ۱۶ ساعت در روز دارد.
در صنایع دارویی اسانس گیاه را از سر شاخه های هوایی گیاه خشک شده به دست می آورند. ترکیبات شیمیایی اسانس پپرمینت شامل 78 – 50 درصد مانتول آزادکه ۵ تا ۲۰ درصد آن به صورت استرهای گوناگون می باشد و همچنین دارای منتون، سینئول، لیمونن، ایزومنتون، نئومنتون و کاریوفیلن می باشد.(2)
این اسانس به عنوان بادشکن و تقویت کننده و ضد تحریک گوارشی مصرف دارد. اسانس پپرمینت ورود کلسیم را به سلول های ماهیچه ای صاف مهار می نماید. در نتیجه با کاهش انقباض ماهیچه صاف، دردهای شکمی کاهش می یابد در یک کارآزمایی بالینی که بر روی کودکان مبتلا به IBS صورت گرفته است. قرص پوشش دار روده ای تهیه شده از اسانس نعناع، برای ۱۷ فرد بین سنین ۱۷ – ۸ سال مبتلا به IBS در مقایسه با دارونما مورد ارزیابی قرار گرفته است که بعد از ۲ هفته، ۷۶ درصد از بیمارانی که قرص نعناع را دریافت کرده بودند کاهش شدت درد را گزارش کرده اند که حاکی از اثر بخشی این فرآورده در کاهش دردهای شکمی می باشد.(3)
ذکر این نکته ضرورت دارد که بی دلیل نیست که در سرزمین ما، نعناع در گذشته و حال به صور مختلفی نظیر نعناع تازه در سبزی خوردن یا نعناع خشک در تهیه دوغ و به عنوان معطرکننده در تهیه آش و سوپ و سایر فرآورده ها مورد استفاده قرار گرفته است، در بررسی های پوشش گیاهی ایران، ۶ گونه در جنس Mentha گزارش شده است که از پونه با نام علم L Mentha longifolia می توان نام برد. پونه در بسیاری از نواحی ایران رویش دارد و همچنین می توان به خالواش با نام علمیMentha pulegium L که در استان گیلان به فراوانی وجود دارد و به عنوان معطر کننده مصرف می شود، اشاره کرد.(4) در کتب مفردات پزشکی خواص فراوانی برای مصرف نعناع از جمله مقوی قلب، اشتها آور، مسکن تهوع و استفراغ ذکر شده است و مصرف آن را با ترشی ها و سرکه و لبنیات و سکنجبینات به عنوان رفع کننده ضرر این مواد به اعصاب بیان نموده اند.
با توجه به اثر بخشی نعناع در کاهش دردهای شکمی و کاربرد وسیع آن در موارد اشاره شده، ضرورت دارد که این سبزی معطر در رژیم غذایی ایرانیان که وجود دارد، بیشتر مصرف گردد.
نویسندگان: دکتر حسین کمیلی زاده، مهندس محمد کمالی نژاد، دکتر محسن منوچهریان ثریا صارمی، محمدرضا رضاخانی
منبع: مجله ی درمانگر – شماره (8-7) – پاییز و زمستان 1384 – صفحه 44
ارجاع:
1-Greenberg, M. Galiczynski, Jr, 2002. Physician Assitant. Lippincott williams & Wilkins, Inc. Volume 26(8), pp 26-33.
2-Kline R.M. et al. 2001, Peppermint oil for children with IBS. J. Pediatr; 138(1): pp 125-8.
۳- آئینه چی، یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران. انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۵
۴- مظفریان، ولی اله، فرهنگ نام های گیاهان ایران. فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵
