وجه تسمیه و تاریخچه
بنظر می رسد نام علمی زرشک از واژه ی یونانی barbarous به معنای بیگانه آمده باشد چراکه موطن این گیاه اروپا نبود بلکه آسیا، آفریقا و مناطقی از آمریکای جنوبی بود. صفت vulgaris نیز برگرفته از یک لفظ لاتین به معنای رایج و معمول می باشد چراکه زرشک به محض ورود به اروپا خیلی سریع بطور گسترده توسط عموم مردم مورد استفاده قرار گرفت. به هر تقدیر زرشک یک گیاه کهن است و بیش از ۲۵۰۰ سال است که در طب سنتی از زرشک بویژه میوه های خشک شده ی آن استفاده میشود! مصریان باستان آنرا در پیشگیری از طاعون و روس ها در درمان پرفشاری خون مصرف می نمودند. سرخپوستان از زرشک در درمان آکنه و اسکوروی (بیماری اسکوربوت که در اثر کمبود ویتامین C ایجاد میگردد) استفاده می کرده اند. در گذشته جوشانده گیاه را در درمان سرفه و بیماری های مزمن گوارشی و نیز به عنوان مقوی تلخ مزه و ضد تب استفاده می نمودند. از دیگر کاربردهای سنتی آن می توان به درمان سرطان و وبا اشاره نمود. در قدیم به عنوان پادزهر سموم کشنده هم مصرف می شد. آلکالوئید بربرین موجود در زرشک که در ادامه ساختار آن را نیز خواهید دید به عنوان قابض در قطره های چشمی بکار می رفت اما بعدها استفاده از آن نادر گشت. میوه های زرشک در تهیه انواع مربا و ترشی و نوشیدنی بکار می رفته است اما استفاده دارویی از این گیاه به خاطر تلخی پوست ریشه و ساقه گسترده نبود.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
مهمترین آلکالوئیدهای ایزوکینولینی ریشه زرشک عبارتند از بربامین، بربرین، بربروبین، بروولسین، کلوبامین، ایزوتتراندرین، جاتروریزین، اکسی کانتین، پالماتین، وولکراسین و آلکالوئید جدیدی به نام میربامین می باشد. سایر ترکیبات تری ترپن لوپئول، استرول ها، رزین، تانن، مواد موسیلاژی و اسیدهای آلی مانند سیتریک و مالیک اسید می باشند. آلکالوئیدهای ایزوکینولینی از اسید آمینه فنیل آلانین یا تیروزین بصورت مشتقات فنیل اتیل آمین یا مشتقات فنيل استالدهيد حاصل می گردند. بربرین از دو مولکول تیروزین سنتز می گردد. آلکالوئیدها قلیایی هستند، بربرین آلکالوئید هست ولی مانند کلشیسین موجود در گل حسرت قلیایی نیست همچنین آلکالوئيدها معمولا بیرنگ یا سفید هستند ولی بربرین نمک کریستالی زرد رنگ دارد.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
شربت و کپسول رها (کاهش دهنده علایم ترک اعتیاد به سیگار و مواد مخدر)؛ کپسول یپوهرب (پایین آورنده تری گلیسیرید و کلسترول خون و برطرف کننده اختلالات ترشح صفرا)؛ قرص لیورکر (ممانعت از تجمع و رسوب چربی ها در کبد و درمان آسیب های ناشی از سمیت کبد.)
موارد مصرف و کاربرد بالینی
آب زرشک خاصیت ضد استفراغ دارد و نیز عطش را تخفیف می دهد و سبب نشاط و کاهش دمای بدن می گردد. دی ترپن ها تلخ ترین ترپنوئیدها هستند که نیرو بخش و اشتها آورند و احتمالا به افتخار وجود همین ترکیبات است که زرشک برای کسانیکه بی اشتها هستند اشتها آور است!
همچنین با دفع صفرا از کبد، صفرای خون را کاهش داده و حرارت جگر را کم می کند! در نتیجه یکی از با ارزشترین داروها در افرادیست که از درد کیسه صفرا رنج می برند. بربرین با عملکردهای مختلف مثلاً با کاهش دفع ادراری کلسیم درست مانند دیورتیک های تیازیدی و یا با افزایش PH ادرار و حذف سدیم و پتاسیم اثرات ضد سنگ پیشابراه هم دارد. زرشک خون را هم تصفیه مینماید. امروزه در هومئوپاتی از عصاره زرشک برای درمان اختلالات روده ای و سیاتیک استفاده میکنند.
در درمان یرقان، سیروز کبدی و سایر عوارض کبد نیز مفید است. زرشک همانند گیاه شیرخشت در نوزادان سبب جا به جایی بیلی روبین از آلبومین می شود و جالب آنکه در طب سنتی از زرشک برای درمان مالاریا و لیشمانیوز استفاده می شود چراکه بربرین برای انگل لیشمانیا که عامل ایجاد سالک است سمیت دارد. مهمترین خاصیت زرشک انقباض عروق بویژه عروق رحمی است لذا این گیاه در رفع لکه بینی و خونریزی هایی که در فواصل قاعدگی رخ می دهد نیز مفید است البته از اثرات هورمونی آن هم نباید غافل شد چراکه گفته می شود زرشک حتی از متفورمین هم در درمان تخمدان پلی کیستیک (PCO) مؤثرتر است! از آنجاییکه ویتامین C موجود در زرشک از لیموترش نیز بیشتر است لذا در بیماری آسکوربوت استفاده می گردد. این گیاه در رفع عوارض کلیه و مثانه مفید است.
بطورکلی گیاهان دارای بربرین به عنوان داروی ضد اسهال مصرف می شوند و مقادیر خوراکی از داروی بربرین را به عنوان ضد ژیاردیوز بکار میبرند. بربرین موجب مهار تجمع پلاکتی می گردد و در مطالعات حیوانی سبب اتساع عروق محیطی و اثرات اینوتروپ مثبت بر قلب گشت! بربرین همچنین سرعت ضربان قلب را کاهش داده و ضد آریتمی است. در درمان اسهال خونی مزمن مؤثر است.
حتی خواص ضد سرطانی هم برای زرشک همیشه مطرح بوده است. بربرین فعالیت محافظ اشعه هم دارد. پوست ریشه زرشک در التهاب دهان و گلو مفید می باشد. بربرین به اثرات ضد میکروب شهرت دارد. اثر ضد باکتری بربرین حتی از کلرامفنیکل Chloramphenicol هم قوی تر بود! به همین دلیل در تهیه قطره های چشمی و محلولهای شستشوی چشم بکار می رفته است. همچنین فعالیت ضد باکتری بربرین علیه استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به داروی متیسیلین Meticillin هم در محیط برون تنی تایید گشته است. بربرین علیه چندین گونه از قارچ ها مانند آسپرژیلوس ها Aspergillus و کاندیدا آلبيكنز Candida lbicans و پنیسیلیوم Penicillium و … هم مؤثر عمل می نماید. بربرین خواص ضد تشنج و آرامبخش هم دارد. بربرین خاصیت نورو پروتکتیو دارد. از ترکیب بربرین و پالماتین خواص ضد افسردگی هم مشاهده شده است. همچنین اثبات شده بربرین ۴ آنزیم پاتوژنیک در بیماری آلزایمر یعنی آنزیم استیل کولین استراز و بوتیل کولین استراز و دو ایزوفرم مونو آمینو اکسیداز A و B را مهار می کند. زرشک دارای اثرات شبه مورفین بوده لذا در ترک تریاک و مورفین می توان از آن استفاده نمود. بربرین کاهش دهنده علایم ترک اعتیاد به سیگار و مواد مخدر است اینجاست که از نظر ما داروسازان فرضیه ای مطرح خواهد بود مبنی بر اینکه شباهت مابین هسته ساختاری بربرین در زرشک با مورفین در خشخاش یعنی همان ساختار ایزوکینولینی این آلکالوئیدها موجب می گردد تا هر دو گیاه دارای اثرات و عوارض جانبی مشابهی باشند مثلاً همین اثرات ضد اضطراب و آرامبخش بربرین که می تواند در سندروم ترک مورفین مؤثر واقع گردد!
بربرین فعالیت ضد دیابت داشته و مشابه با داروی متفورمین Metformin جذب گلوکز توسط سلول های کبدی را کاهش می دهد. همچنین عملکرد انسولین را هم بهبود می بخشد، بربرین با مهار جذب اسیدهای چرب در سلول های ماهیچه مقاومت به انسولین ناشی از این اسیدهای چرب را بهبود می بخشد. از دیگر مکانیسم های احتمالی کاهش قند خون بربرین مهار آنزیم دی پپتیدیل پپتیداز ۴ می باشد یعنی عملکردی مشابه با داروی شیمیایی سیتاگلیپتین Sitagliptin . در بررسی مطالعات فارماکوکینتیک باید بگوئیم ماکزیمم سطح خونی بربرین ۸ ساعت پس از تجویز خوراکی اتفاق می افتد و تا ۷۲ ساعت در بدن می ماند بیشترین غلظت آن در کبد و پانکراس و قلب بود و دفع آن در ادرار و مدفوع می باشد و متابولیسم کبدی آن شامل فاز ۱ دمتیلاسیون (متابولیت هایی مانندBerberrubine وThalifendine) و یا گسستن حلقه (دمتیلن بربرین و atrorrhizine) و فاز ۲ گلوکورونیده شدن است. بربرین با فعالیت رادیوپروتکتیو آسیب بافتی ناشی از رادیوتراپی را در بافت های مختلف کاهش می دهد.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Saedi TA, et al. J Biol Regul Homeost Agents. 2015 Apr-Jun;29(2):395-9
Javad-Mousavi SA, et al. Biomed Pharmacother. 2016 Jul;81:329-36
Fan J & et al. Sci Rep. 2017 May 2;7(1):1310
