وجه تسمیه و تاریخچه
بر اساس افسانه های یونانی وقتی انسان آگاهی را بصورت یک تکه زغال آتشين از كوه Olympus را در درون دسته ای از رازیانه پیچید! شاید به همین علت هم هست که از قدیم الايام زغال آتشين بازی های المپیک را بر ساقه های گیاه رازیانه به پا می کردند! در میان رومیان باستان هم اعتقادی بوده بر این باور که مارها شیره رازیانه را جهت تقویت بینایی چشم هایشان می مکند! لذا آنها نیز جهت بهبود دید خود آن را مصرف مینمودند.
در قرون وسطی افراد برای ساکت کردن صدای معده در سکوت مراسم کلیسا دانه های رازیانه را می جویدند! در قدیم فقرا این گیاه را برای کاهش اشتها استفاده می کردند و امروزه مردم آن را برای لاغر شدن بکار می برند! اسم foeniculum از واژه لاتین Fragrant hay به معنای علف معطر گرفته شده، از این رو به خاطر همین رایحه خوش بيشتر در سنین میانسالی متقاضی دارد. نام این گیاه را در لاتین از کلمه fenum یا faenum به معنای علف خشک کوچک هم می دانند و این نام اشاره دارد به اینکه به سبب عطر رازیانه آن را جهت مصرف طولانی خشک می کردند. نام fennel از واژه لاتین foeniculum به معنای وجود داشتن و حیاتی بودن هم می باشد. جالب است خیلی اوقات رازیانه و انیسون (بادیان رومی) و شوید را یکی می گیرند مردم! در قرون وسطی، برای دور کردن ارواح شرور رازیانه متصل به گل راعی و سایر گیاهان در شب عید چله تابستان بالای درها آویزان می شد که البته دافع کک و حشرات موذی هم بود! بطور کلی در یک جمله رازیانه در تمامی تمدن های دنیای کهن شناخته شده است.
دم کرده دانه های له شده رازیانه جهت شستشوی چشم بکار می رفته است. روغن رازیانه می تواند میوه های انبار شده را از فساد محافظت کند.
زنبورداران این گیاه فوق العاده را در اطراف کندوها می کارند تا عسل آن را تولید کنند.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
ترکیبات موجود در رازیانه شامل اسانس ها مانند کامفن، آلفا فلاندرن، آلفا پینن، استراگل (متیل چاویکول)، فوئنیکولین، آنیزیک اسید و ترکیب اصلی اسانس یعنی ترانس آنتول (مهمترین ماده ی موجود در اسانس رازیانه، ترکیب اتر فنلی ترانس آنتول به میزان ۸۰ تا ۹۰ درصد است) و ترکیب کتونی فنکون؛ و فوراند کومارین هایی مانند پسورالن؛ فلاونوئیدها؛ اسیدهای چرب مانند پتروزلینیک اسید میباشد.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
قطره خوراکی و پرل فنلین (تسکین دردهای دوران قاعدگی و افزایش شیر مادر در دوران شیردهی)؛ کپسول و قطره شیرافزا (افزایش دهنده ترشح شیر مادران)؛ قطره سنکل (دفع کننده سنگ های کلیه (تا قطر ۷ میلی متر!) و تسهیل کننده دفع سنگ ریزه ها بعد از استفاده سنگ شکن)؛ پرل کاستورکس (ملین و برطرف کننده یبوست)؛ شربت تیمیان و بخور اوکالیپتوس دینه (مفید در درمان سرماخوردگی، برونشیت و سرفه‌های ناشی از حساسیت)؛ قطره خوراکی آنتی میگرن (برطرف کننده و پیشگیری کننده حملات میگرن، سر دردهای با منشأ عصبی)؛ قرص مکیدنی رازین (درمان نفخ معده، سرفه، حساسیت و خارش گلو)؛ قطره توسیوین (درمان سرفه حاد)؛ پودر و قرص سنالین (درمان یبوست های غیر انسدادی و مزمن: ملین و مسهل)؛ پودر و چای کیسه ای کارامین، قطره گاسترولان، قرص جویدنی منتازین، پودر کارمیناتیف (درمان نفخ و اسپاسم گوارشی، سوء هاضمه و درد ناشی از آن) و قطره رازیانه (کمک به بهبود سندرم روده تحریک پذیر IBS،کمک به کاهش نفخ و اسپاسم دستگاه گوارش، کمک به کاهش عوارض ناشی از یائسگی، کمک به افزایش شیر)؛ پودر جنرال تونیک و قرص شیکوریدین (مقوی و اشتها آور)؛ قطره کولیتیک و شربت کاراوی میکسچر و شربت گریپ واتر (بادشکن، ضد نفخ و ضد درد و قولنج روده ای کودکان، رفع سوءهاضمه)؛ پودر رگلیس معطر (در نفخ معده و اثنی عشر، گاستریت و گاسترالژی)؛ شربت هماتوگل (مؤثر در کم خونی های ناشی از فقر آهن، حاوی ویتامین های B و C جهت جذب آسان آهن، تامین انرژی و کوتاه کننده دوران نقاهت)؛ محلول استاپ اسنورینگ (بر طرف کننده خروپف یا خرناس! ضد اسپاسم، ضد عفونی کننده مجاری تنفسی).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
لوسیون رازیانه برای رفع التهاب و درمان ورم ملتحمه چشم بکار می رود. گفتنی است رازیانه اثرات پاک کنندگی بسیار خوبی روی پوست دارد. مقادیر زیادش دافع کرم آسکاریس است! رازیانه برطرف کننده بوی بد دهان و رفع کننده صداهای گوارشی است. به جهت خواص ضد میکروبی آن در درمان التهاب لثه هم مورد استفاده قرار میگیرد.
افرادی که میلی به غذا ندارند و دچار کاهش وزن هستند اگر رازیانه را صبح ناشتا میل کنند مقوی معده و اشتهاآور خواهد بود، این در حالیست که گفته می شود مقادیر ناچیزش سرکوب گر اشتها خواهد بود و برای کاهش وزن مؤثر است. رازیانه سبب کاهش جذب سم در محل عقرب و مار گزیدگی می شود ضمن آنکه پادزهر گیاهان و مصرف قارچ های سمی نیز هست!
مصرف ناشتای رازیانه طی چند روز سنگ کلیه و مجاری ادراری را دفع می نماید. خوردن رازیانه شیر مادران را زیاد می کند. رازیانه در قاعدگی های دردناک و PMS قابل تجویز است. همچنین میل جنسی را هم افزایش می دهد. گفته می شود که اثرات استروژنیک آن به افتخار وجود آنتول است. رازیانه در رفع دردهای کولیک و دیسمنوره اثرات مفیدی دارد. رازیانه در اختلالات تنفسی هم مؤثر است. روغن رازیانه اثرات ضد سرفه تحریکی دارد حتی گفته می شود جویدن میوه آن در تسکین سرفه ناشی از داروهای مهارکننده آنزیم مبدل آنژیوتانسین مانند انالاپریل هم مؤثر میباشد البته مشابه این اثر را از گیاه آلوئه ورا هم میبینیم که در تک نگار خودش به تفصیل در این باب سخن می گوئیم.
تجویز عصاره متانولی میوه گیاه اثرات فراموشی ناشی از اسکوپولامین Scopolamine و کاهش حافظه وابسـته بـه سـن را می کاهد و اگر یادمان باشد پیشتر این اثر را از آویشن هم مشاهده کردیم. در توصیف خصوصیات فارماکوکینتیک گیاه گفته می شود آنتول جذب خوراکی خیلی آهسته ای دارد و حذف آن عمدتاً ادراری بوده و بیشترین متابولیت ادراری آن 4-متوکسی هیپوریک اسید می باشد.
نکات و توصیه های مهم
– مقادیر زیاد رازیانه موجب مسمومیت میشود! البته مقادیر زیاد همه چیز حتی اکسیژن هم می تواند سبب مسمومیت شود!
– بدلیل وجود استراگل در ترکیبات رازیانه، این گیاه اثرات کارسینوژن و موتاژن بروز می دهد.
– مصرف رازیانه بویژه فرآورده ها و اشکال دارویی از فرمولاسیون خالص ماده مؤثره آن در افراد دچار ریسک سرطان های وابسته به استروژن ممنوع است چون آنتول و ترپنوئیدهای آن اثرات شبه استروژنی دارد.
– روغن رازیانه توکسیک است و بررسی ها نشان می دهد امکان القای تشنج و توهم با آن وجود دارد گفته می شود مصرف اسانس رازیانه، زوفا و انیسون سبز بیش از ۵ قطره بصورت رقیق نشده می تواند فلج و تشنج ایجاد کند.
– از کاربرد دوزهای خیلی بالای آن در اختلالات کبدی پرهیز شود.
– رازیانه ایجاد واکنش افزایش حساسیت آلرژیک می نماید، لذا باید با احتیاط مصرف گردد.
– مصرف رازیانه می تواند عوارضی همچون تهوع، استفراغ، و ادم ریه را هم بدنبال داشته باشد.
– رازیانه با فارماکوکینتیک سیپروفلوکساسین Ciprofloxacin تداخل دارد و گفته می شود سبب کاهش ۵۰ درصدی در جذب روده ای آن میگردد.
– در نوزادان و کودکان بدلیل سمیت بالقوه منع مصرف دارد چراکه اسانس آن منجر به خطر اسپاسم مجاری تنفسی و دیس پنه می گردد و این عوارض هم با صرف نظر از سرطان زایی استراگل موجود در رازیانه باید مورد توجه قرار گیرد!.
– رازیانه حساسیت به نور ایجاد نموده، لذا به هنگام در معرض نور آفتاب قرار گرفتن به مدت طولانی یا استفاده از نور ماورای بنفش به منظور درمان یا زیبایی و بخصوص زمانیکه بطور همزمان قرص های پسورالن مصرف می شوند نباید از این گیاه استفاده شود و یا اگر خیلی حاد نیست حتماً از فراورده های ضد آفتاب بهره جسته شود!
– در آخر مهمترین نکته را می آوریم و آن اینکه مصرف رازیانه در بارداری ممنوع است گفته میشود قاعده آور نیست اما در دوز بیش از دوز درمانی سبب تحریک رحم و سقط می گردد.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
یکی از دغدغه های اصلی زنان پس از یائسگی تحلیل بافت واژن است. نتایج بررسی تاثیر کرم واژینال تهیه شده از رازیانه بر آتروفی واژن در زنان یائسه نشان داد رازیانه در کنترل علائم آتروفی ناشی از دوران یائسگی در زنان مؤثر و عاری از عوارض جانبی می باشد.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Yaralizadeh M, et al. Maturitas. 2016 Feb;84:75-80.
