وجه تسمیه و تاریخچه
نام Plantain یا Plantage از کلمه لاتین planto بمعنای رد پا آمده است! البته برخی نگارش ها می گوید این واژه از شکل برگ های گیاه منشاء گرفته است شاید چون برگ های پهن آن را به شکل کف پا می دیدند.
قدمتی به طول تاریخ بشر و کشاورزی دارد. گونه های خاصی از این گیاه با مهاجرت انسان بویژه اروپاییان در جهان توسعه یافت، به همین علت هم در خیلی از مناطق جهان مثل هند و نیوزلند، بارهنگ به English man’s foot یا همان رد پا شهرت داشت چرا که در محل اقامت مهاجران اروپایی دیده میشد و درواقع مهاجرت این گیاه ردپای مهاجرت اروپائیان بود. بارهنگ یکی از فراوان ترین اجزا در محصولات دارویی جهان است ضماد برگ های آن میتواند التیام بخش زخم ها و گزیدگی ها باشد و التیام یافتن آنها را تسهیل و تسریع کند مضاف بر اینکه از عفونت هم جلوگیری می کند. در گذشته دانه های سائیده شده بارهنگ را با روغن مخلوط کرده به محل التهاب می مالیدند تا درد را تسکین دهد و مخلوط جوشانده آن با عسل را برای بهبود زخم های دهانی مصرف می نمودند. انواع مختلف بارهنگ استفاده های مختلفی دارند از دانه و غذای پرنده گرفته تا اثر مسهلی. در یونان و روم باستان هم برای درمان عفونت پوستی آن را بکار می بردند. در گذشته بارهنگ را مدر و صفرا آور نیز میدانستند. Plantain یک نام هندی- اروپایی به معنای “داروی زندگی” است. تحقیقات اخیر نشان می دهند که این نام چیزی دور از حقیقت نیست!
مهمترین ترکیبات شیمیایی در گیاه
بارهنگ دارای چربی، صمغ و موسیلاژ که کاهنده درد و ناراحتی است و ترکیبات فنلی و گلیکوزیدی می باشد. بارهنگ همچنین حاوی اسیدهای کلروژنیک، کافئیک، بنزوئیک، فرولیک، سینامیک، اورسولیک، سالیسیلیک، سیرینجیک، وانیلیک و آسکوربیک اسید میباشد و نیز آلکالوئیدها! و تانن ها؛ و اسیدهای آمینه تریپتوفان و لیزین و .. ؛ از دیگر ترکیبات بارهنگ می توان به آلانتوئین که محرک رشد سلولی و بازسازی بافت ها است، امولسین (emulsin)، اینورتین (invertin)؛ و ایریدوئیدوزهایی مانند آکوبین که عامل ضد میکروبیال و ضد التهاب بارهنگ است، ملیتوزید؛ و فلاونوئیدهایی مثل هومو پلانتاژنین، نپی ترین، اسکوتلارین، هیسپیدولین و همچنین پلانتاگوزیدها؛ کربوهیدرات ها؛ ساپونین ها؛ رزین ها و استروئیدها اشاره نمود.
اشکال دارویی حاوی این گیاه
گرانول بالتنازل (درمان کمکی اسهال های غیر عفونی)؛ کرم کالاندونیکس (درمان آلرژی و حساسیت های پوستی، و کمک به بهبود التهابات پوستی، و ادرار سوختگی در کودکان، بر طرف کننده خشکی و ترک های پوستی است، رفع تحریک ناشی از گزیدگی حشرات و نیز پیشگیری و درمان آفتاب سوختگی).
موارد مصرف و کاربرد بالینی
بارهنگ مقوی لثه بوده و درد دندان را تخفیف می دهد، در ضمن سبب بهبودی در زخم های داخل دهان گشته و در التیام شقاق مخاط بینی و در نتیجه جلوگیری از خون دماغ هم مؤثر است. ضمادش موجب تسریع بهبودی و کاهش سوزش در اعضای سوخته شده با آتش یا با مواد شیمیایی و اسید می گردد. مالش آن در بهبود زخم هایی که دیر التیام می یابند مؤثر است. بارهنگ در درمان سرفه خشک نیز مفید است. در درمان آسم برونشیت مزمن و نیز بهبود سرماخوردگی و سرفه استفاده می شود. در طب سنتی مخلوط بارهنگ و عسل را برای رفع گلودرد استفاده می نمایند. استعمال موضعی آن جهت بهبود بواسیر مؤثر واقع می شود. در پزشکی سنتی بارهنگ را برای درمان گوش درد توصیه کرده اند و جوشانده گیاه را نیز برای رفع انسداد معده مناسب دانستند. بارهنگ خاصیت قابض هم دارد و جالب است که نوشیدن چای تهیه شده از ۲۸ گرم برگ گیاه که در نیم لیتر آب جوشیده اسهال را درمان می کند اما دانه های بارهنگ و پوسته ی آنها به عنوان ملین عمل می کنند.
سابقا بارهنگ به عنوان آنتی دوت سموم هم معروف بود! اثر قابض محتوای تانن موجود در بارهنگ در کنترل خونریزی مفرط قاعدگی مفید است. بارهنگ در هایپرتروفی پروستات هم جایگاه تجویز دارد امروزه!
نکات و توصیه های مهم
– بدلیل اثرات مهاری بارهنگ بر جذب داروها مثلاً لیتیم کربنات (که جهت تثبیت خلق در اختلالات دوقطبی تجویز می شود) به فاصله دو ساعت از آنها مصرف گردد. این گیاه فراهمی زیستی کاربامازپین را هم کاهش می دهد.
– گرده بارهنگ حاوی حداقل ۱۶ نوع آنتی ژن است که ۶ نوع آن پتانسیل ایجاد آلرژی دارند و لذا می توانند موجب بروز حساسیت های فصلی گردند.
– مصرف بارهنگ باید حداقل ۵ روز از تست ۵-هیدروکسی ایندول استیک اسید (جهت تشخیص و پایش تومورهای کارسینوئید روده ای، آپاندیس، فیبروز کیستیک تخمدان و پستان) فاصله داشته باشد چراکه می تواند نتیجه این آزمایش را در ادرار ۲۴ ساعته، بطور کاذب افزایش دهد. البته مصرف سایر مواد غذائی شامل انبه، موز، طالبی، هندوانه، خربزه، شکلات، خرما، بادمجان، گریپ فروت، کیوی، آناناس، گوجه سبز، گوجه فرنگی، آجیل و گردو هم می توانند همین تداخل را با نتیجه آزمایش ایجاد نمایند.
– بارهنگ همچنین در نتیجه اندازه گیری غلظت سرمی دیگوکسین Digoxin هم افزایش کاذب نشان می دهد و این تداخل خیلی مهم است.
– دانه های بارهنگ را باید با مقادیر کافی از مایعات میل نمود تا از تجمع و تراکم آن در دستگاه گوارش جلوگیری شود.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
در تحقیقات اخیر عصاره آبی و اتانولی از برگ های سبز تازه جوانه زده و نیز برگ های بارهنگ جهت بررسی صحت ادعای طب سنتی در افزایش تحریک ترمیم زخم بررسی شد که نتایج آن نشان داد عصاره اتانولی با غلظت mg/ml 1(از وزن برگ خشک) اثر بسیار قوی و قابل توجهی دارد!
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Zubair M, et al. Nat Prod Res. 2016;30(5):622-4
