وجه تسمیه و تاریخچه اسطوخودوس
به نظر می رسد نام انگلیسی این گیاه همیشه سبز یعنی Lavender از واژه لاتین lavare به معنای “شستن” آمده است که اشاره دارد به یکی از اصلی ترین موارد استفاده دم کرده ی این گیاه در آن زمان! نام علمی lavandula هم گفته می شود مشتقی از همین لفظ لاتین و نیز نام بومی اروپایی این گیاه است که نخستین بار توسط گیاه شناس و پزشک شهیر سوئدی کارل لینه بکار رفت البته برخی منابع دیگر نام این گیاه را تداعی کننده واژه لاتین livere به معنای آبی رنگ می دانند که اشاره دارد به رنگ آبی مایل به بنفش گل های این گیاه.
از اسطوخودوس در طب سنتی برای طولانی به عنوان ضد تشنج و ضد صرع استفاده میکردند. این گیاه در آکنه و حتی میگرن هم تجویز می شده است و به این منظور برگ ها و گل های تازه آن روی پیشانی و پوست گذاشته می شد. مردم در قدیم اسطوخودوس را در اتاق می آویختند تا پشه و حشرات را دور نگه دارد. حمام را با آن ضدعفونی می نمودند.
البته هنوز هم از این کارها می کنند مردم! این گیاه به عنوان تسکین دردهای پس از زایمان هم بکار می رفته، حتی نوشیدنی آن به عنوان القاکننده قاعدگی مطرح بوده است؛ کاربردی مانند زعفران داشته.
در قرن ۱۹ میلادی یک شیمی دان فرانسوی بنام “رنه موریس گاتنوس”، دست به شدت سوخته اش را در کوزه حاوی اسانس اسطوخودوس قرار داد، با تعجب متوجه سرعت بهبود زخم بدون بروز علائمی از عفونت یا حتی باقی ماندن جای زخم شد! در این شرایط وی اصطلاح آروماتراپی (استفاده از اسانس ها در درمان بیماری ها) را ابداع نمود و در سال ۱۹۳۶ نتایج تحقیقات او در باب خواص درمانی اسانس ها به چاپ رسید. اندر خواص درمانی اسانس ها این نیز گفتنی است که بقراط پدر علم پزشکی عقیده داشت که جاده سلامتی از ایستگاه های حمام با مواد معطر و ماساژهای روزانه می گذرد!
جالب است بدانیم از هر ۱۵۰ کیلوگرم اسطوخودوس می توان ۱ کیلوگرم اسانس بدست آورد و اگر فکر می کنید این ۱۵۰ کیلوگرم برای بدست آوردن ۱ کیلوگرم اسانس خیلی زیاد است سری به تک نگار بادرنجبویه بزنید!
مهمترین ترکیبات شیمیایی در اسطوخودوس
ترکیبات شیمیایی اسطوخودوس، عبارت است از روغن های فرار شامل لیکارئول (ایزومر R ازلینالول است)، ژرانبول (الکل ترپنی)، بتااویسمن، سینئول، نرول (ایزومر فضایی ژرانیول)، کافی، لیمونن (دارای ساختار هیدروکربنی با خواص ضد ویروس و ضد تومور است) و نیز ترکیبانی مانند تانن؛ ترکیبات فنلی مثل کومارین ها و مشتقات رزمارینیک اسید (همان آنتی اکسیدانت معروف!) و فلاونوئیدها می باشد. جالب است بدانیم اگر بیش از %5 فرم S لینالول یعنی همان ایزومری که در گشنیز وجود دارد در اسطوخودوس باشد یعنی تقلب شده!
در اسانسی اگر استر داشته باشیم بوی خیلی خاصی پیدا می کند مثلاً در همین اسانس اسطوخودوس هم الکل لینالول داریم و هم استر لینالیل.
اسانس مرغوب اسطوخودوس دارای درصد بالاتری از ترکیبات استری مانند لینالیل استات می باشد و اسانس دارای ترکیبات استری کمتر و الکلهای آزاد بیشتر مانند لینالول و ژرانیول در ساخت عطرهای ارزان قیمت بکار می رود.
لینالول بطور گسترده در گیاهان هست و در طعم و فعالیت بیولوژیک (بی حس کننده موضعی، مهار انتشار استیل کولین، مهارگابا، تنظیم فعال سازی گلوتامات و نیز فعالیت هایپوترمیک) لیمو و ریحان و برگ چای و هل و آویشن و .. دخالت دارد.
اشکال دارویی حاوی اسطوخودوس
قطره خوراکی اسطوخودوس زردبند، پودر آلتیپ (درمان اضطراب و بی خوابی و سردردهای عصبی به عنوان آرامبخش)؛ کرم آکنه هرب (درمان آکنه)؛ محلول استاپ اسنورینگ (برطرف کننده خروپف یا خرناس! ضد اسپاسم و ضد عفونی کننده مجاری تنفسی) که در تک نگار گیاه آویشن هم با آن آشنا شدیم.
موارد مصرف و کاربرد بالینی اسطوخودوس
گفتنی است که اگرچه این گیاه به عنوان افزایش دهنده جریان صفرا مشهور است اما ارزش اصلی آن در درمان مشکلات صفراوی نیست! این گیاه مفرح روح و مقوی اعصاب بوده، لذا برای افرادی که خیلی زود عصبانی می شوند بسیار مفید است.
و نیز در معالجه بیماری هایی همچون تشنج، وسواس و در افرادی که بی جهت دارای حالت روحی توام با غم و اندوه هستند مؤثر است. اسطوخودوس را به عنوان خواب آور ملایم در بی خوابی مصرف می کنند.
گذاشتن اسطوخودوس در داخل روبالشتی اختلالات خواب را بهبود می بخشد، حتی تپش قلب ناشی از استرس را نیز تخفیف می دهد. اسطوخودوس در درمان اختلالات خواب ناشی از عوارض شیمی درمانی هم مفید است.
اسطوخودوس تنظیم کننده کار مغز هم هست و در مبتلایان به کمی حافظه و فراموشی کمک کننده است. مصرف مداومش حس بینایی و شنوایی را تقویت می نماید. همچنین از آن در مداوای عفونت های اندام داخلی استفاده می شود و پیچش شکم ناشی از اسهال را تسکین میدهد.
اسطوخودوس در فراورده های آرایشی بهداشتی به عنوان معطرکننده کاربرد دارد. استعمال موضعی آن در تخفیف درد روماتیسم و به عنوان ضد اسپاسم مفید است. در درمان کاهش اشتها نیز به عنوان General tonic بکار می رود. نفخ شدید را رفع می کند.
اسطوخودوس مقوی قلب است و در اختلالات قلبی عروقی هم شاید بعلت اثرات دیورتیک آن مورد مصرف است. پروفسور Jean Valent گیاه درمانگر معروف! از ترکیب روغن های فرار اسطوخودوس با سایر گیاهان جهت معالجه امراض مختلف استفاده می نمود، که از آن جمله می توان به استعمال موضعی پماد حاوی اسطوخودوس و آویشن جهت درمان زخم بستر در بیماران، مصرف خوراکی ترکیب اسطوخودوس، آویشن و دارچین در معالجه اوتیت کودکان، کمپرس اسانس اسطوخودوس در رفع التهاب استخوان ناشی از عفونت، استفاده از اسطوخودوس در نسخ ترکیبی جهت تسکین درد زونا و درمان سریع سوختگی درجه ۱ و ۲، و رفع عفونت و التهاب مجاری ادراری به عنوان یک آنتی بیوتیک مؤثر، اشاره نمود و همه این اثرات آنتی سپتیک اسطوخودوس که گفتیم بخاطر وجود ترکیبات فنلی بسیار بویژه در اسانس آن است.
همچنین در مطالعات پیش بالینی هم در مورد خواص ضد میکروبی، ضد تومور، مهار آنزیم ها (همانند آنزیم Indoleamine 2,3-dioxygenase که در متابولیسم اسید آمینه تریپتوفان همان پیش ساز نوروترانسمیتر سروتونین (مؤثردر اختلالات روانی) نقش دارد و آنزیم آروماتاز که در سرطانهای وابسته به استروژن) و فعالیت آنتی استروژنیک گیاه گزارش شده است.
بخور گل های استطوخودوس در تخفیف حالت سرماخوردگی نیز اثربخش است. مخلوط اسانس اسطوخودوس با بابونه برای تخفیف دردهای عضلانی و تنش های عصبی کارا عمل می کند. اسانس اسطوخودوس خیلی کارها می کند! از مهار رشد باکتری گرفته تا درمان آفتاب سوختگی و شل کنندگی عضلات و … .
اسانس اسطوخودوس لک ها و ترک های پوستی را نیز می تواند از بین ببرد. اسانس اسطوخودوس و یا اوکالیپتوس و یا رزماری بصورت رقیق شده در روغن زیتون می توانند درمان شپش سر باشند و این کاربرد بسیار منحصر بفردی است!
در طب سنتی اسانس اسطوخودوس و البته علف چای در انواع گزیدگی ها تجویز میشوند. در پایان این نکته شایان ذکر می باشد که اسطوخودوس در اسپانیا به عنوان یک ضد دیابت کارا وارد فراورده های گیاهی رسمی این کشور شده است.
نکات و توصیه های مهم در مورد اسطوخودوس
– بدلیل اثر قاعده آورش از مصرف مقادیر زیاد آن در بارداری اجتناب شود.
– در بیماران با اختلال و التهاب کلیه و ادم ناشی از نارسائی کلیه یا ناشی از نارسائی عملکرد قلب منع مصرف دارد. که علت این منع مصرف بیشتر برمی گردد به اثرات مدر این گیاه چراکه این اثرات ادرار آور در صورت نارسایی کلیه فشار را بر این عضو زیاد می کند همچنین با کاهش حجم خون در افراد مبتلا به نارسایی قلبی طی فرایند تاکیکاردی رفلکسی فشار وارده بر قلب نارسا را افزایش می دهد و این ریسک آریتمی را بالا می برد.
– اسطوخودوس بدلیل مشتقات کومارینی خود دارای اثر ضد انعقاد خوراکی بوده و دارای خواص ضد ویتامین K می باشد. البته کومارین ها معمولاً فعالیت ضد قارچی و ضد میکروبی دارند در حالیکه اغلب به عنوان ضد انعقاد توصیف می شوند ولی باید بدانیم این عملکرد اساساً به دی کومارول علف های کپک زده ای که نادرست خشک شده اند محدود می شود.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
مطالعات جدید نشان داده اسطوخودوس آسیب قلبی را در مدل آسیب میوکارد شبه انفارکتوس (با ضعیف کردن فاکتور نکروز بافتی آلفا و استرس اکسیداتیو) کاهش می دهد! در این مطالعه روغن اسطوخودوس با دوز ۲۰۰، ۴۰۰ یا ۶۰۰ میلی گرم بر کیلوگرم از طریق گاواژ معده برای مدت ۱۴ روز قبل از ایجاد آسیب میوکارد به رت تجویز شد، این بررسی ها نشان داد روغن اسطوخودوس اثر محافظ قلب داشته و استرس اکسیداتیو را مهار می کند! و بنابراین می تواند در پیشگیری و کـاهش آسیب قلبی در بیماران پرخطر از جهت انفارکتوس و ایسکمیک قلبی مفید می باشد و عملکرد قلب را بهبود میبخشد.
از سوی دیگر مشکلاتی مانند درد و علائم ادراری پس از جراحی سرطان کولورکتال شایع است، بدین منظور در مطالعه ای اثرات بخور اسانس اسطوخودوس و جزء فعال آن یعنی لینالیل استات روی تسکین درد و کاهش علائم ادراری در برداشتن کاتتر ادراری پس از جراحی در این بیماران بررسی شد که نشان داد لینالیل استات در تسکین درد و کاهش حس باقیماندن ادرار در محل کاتتر مؤثرتر از خود اسانس اسطوخودوس بوده است. بالاخره ماده مؤثره خالص باید هم اثرات بیشتری داشته باشد.
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Sadeghzadeh J, et al. Cell J. 2017 Apr- Alternat Med. 2017;2017:3954181. Jun;19(1):84-93. Epub 2016 Dec 21
Yu SH, Seol GH. Evid Based Complement
