مقدمه
نفخ شکم یکی از شایعترین علائم گوارشی است که ۳۰ درصد جمعیت عمومی را مبتلا می کند(۱). نفخ شکم اگرچه شایع است ولی درمان چالش برانگیزی دارد. به طور معمول جهت بهبود شرایط بیماران، تجویز داروهای شیمیایی و تغییرات در رژیم غذایی توصیه می گردد. مطالعات ضد و نقیض پیرامون اثر بخشی داروهای توصیه شده در کنترل علائم نفخ از یک سو، هزینه و عوارض جانبی داروها از سوی دیگر، موجب روی آوردن پزشکان و بیماران به سایر شیوه های درمانی طب مکمل از جمله طب سنتی و گیاهان دارویی شده است. امروزه 43-11 درصد بیماران با شکایات گوارشی از جمله نفخ، از درمان های طب مکمل استفاده می کنند(۲).
در این نوشتار به بررسی نفخ شکم و راه های مقابله با آن در مکتب طب ایرانی می پردازیم:
نفخ چیست؟
وقتی حرارت غریزی معده برای هضم رطوبات غذایی کافی نباشد، باعث ایجاد بخاراتی می شود که از آن به نفخ تعبیر می شود(۳). حکما در حالتی که نفخ از معده به مری و از آنجا به دهان انتقال یابد و از دهان خارج شود «جشاء» یعنی آروغ میگویند. چنانچه بخارات ایجاد شده در روده ها تولید شوند و از طریق مقعد به بیرون رانده شوند حکما، به آن «ریح اسفل» می گویند. اگر ریاحی که در روده تولید شده است از طريق مقعد دفع نشود موجب بروز صداهایی می شود که حکما، به آن «قراقر» می گویند. آروغ زیاد، سر و صدای شکم، حرکت زیاد گاز در روده ها، دفع گاز بدبو و اتساع شکم بر وجود ریح و نفخ در معده و روده دلالت دارد(۴).
چرا نفخ می کنیم؟
حال یک سوال مهم مطرح می شود که پاسخ به آن راهگشای پیشگیری از ایجاد نفخ است چه سبب هایی باعث ایجاد نفخ می شوند؟
حکمای مکتب طب ایرانی این اسباب را در چهار دسته کلی تقسیم کرده اند:
– علل معدى
– علل غذایی
– علل خلطی
– بیماری ها
علل معدی
علل معدی نفخ به شرح زیر است:
– هضم معده به هر دلیلی که دچار اختلال شود نفخ ایجاد می شود؛ از جمله اسباب نفخ سوء مزاج های سرد و گرم است. در سوء مزاج سرد، رطوبات به دلیل برودت مزاج معده، ضعف حرارت غریزی و ضعف هضم، به طور کامل هضم نمی شود و بخار تولید می کند. از طرفی، چون در تحلیل بخار نیز به همان دلایل، ناتوان است؛ با سرد شدن بخارات، ریاح و در نتیجه نفخ معده ایجاد می شود (3 و 7 و 8 و 9)، همچنین در سوء مزاج گرم معده، به خاطر غلیظ شدن رطوبات که توسط غذاهای شیرین مانند عسل یا خرما به وجود می آید، هضم به صورت ناقص انجام شده و باعث تولید نفخ میشود (3 و 4 و 6).
نکته: ضعف حرارت غریزی معده در کتب متعددی به عنوان یک علت مهم و جداگانه جهت ایجاد نفخ مطرح شده است (9 و 6 و 4). چرا که برای هضم سالم و کامل به حرارت کافی در معده نیاز است(۳). در واقع وقتی این حرارت ضعیف می شود و قادر به هضم مواد غذایی و رطوبات نیست؛ نفخ تولید می شود(۴).
نکته: گاهی حرارت معین هضم است و ماده هم قابل هضم است ولی نوشیدن آب زیاد بلافاصله بعد از غذا و یا حرکت شدید بعد از خوردن غذا (تخضخض) سبب می شود که حرارت، ضعیف و هضم ناقص شود و به ایجاد نفخ منجر گردد(۳).
علل غذایی
علل غذایی نفخ به شرح زیر است:
– پرخوری؛ اگر غذا با حجم زیاد خورده شود به طوری که معده گنجایش کافی برای هضم آن را نداشته باشد بخشی ازآن هضم نمی شود و با تأثیر حرارت بر آن، ریح تولید می شود.
از طرفی پرخوری باعث ضعف حرارت غریزی معده می شود و همان طور که قبلا توضیح داده شد، سبب ایجاد نفخ می شود(۳).
– غذاهای رطب؛ حرارت معده قادر به هضم کامل برخی غذاهای رطب مانند خیار، کدو، گلابی، سیب، انگور، انجیر، جغرات (ماست) نیست؛ و نفخ تولید می شود(3,8,10).
– غذاهای حار بالطبع؛ مصرف بعضی غذاهای گرم مانند غذاهای تند ادویه دار با اثر بر ماده سرد و رطب معده؛ تولید بخار و نفخ می کند(4).
– غذاهای نفاخ؛ در مصرف غذاهای نفاخ مانند عدس لوبیا، باقلا و نخود؛ معده (حتی اگر حرارت معده معتدل هم باشد) به دلیل وجود رطوبت غریبه فضلیه در جوهر حبوبات، قادر به تحلیل آن نیست؛ لذا باعث تولید نفخ میشود(10,8,4,3).
– شربت های غلیظ و شیرین؛ حرارت معده قادر به هضم این شربت ها نیست و سبب ایجاد نفخ می شود(۳,۴).
– غذای بد بو و بد طعم؛ طبیعت (قوه مدبره بدن) از غذاهای بد بو و بد طعم تنفر دارد لذا به دلیل وجود تنفر، هضم نمی شود و نفخ ایجاد میکند(3,8) و از طرفی معده با مصرف غذاهای خوشبو تقویت می شود و برعکس خوردن غذاهای بد طعم، آن را ضعیف می کند(۳).
– مصرف غذاهای مختلف در یک وعده غذایی (۸,۳)؛ وقتی چند نوع ماده غذایی در یک وعده، به طور همزمان، خورده می شود معده نمی تواند به طور کامل بر آنها مشتمل شود لذا در هضم اختلال ایجاد می شود و نفخ تولید می کند (۳,۱۱).
نکته: گاهی در خالی بودن معده از غذا نیز نفخ تولید می شود که خود دلیل وجود رطوبات خام و غلیظ در معده است (۳٫۹). زمانی که غذا در معده وجود دارد، حرارت طبیعی مشغول هضم آن است و بعد از فراغت از آن، بلغم موجود در معده را تحلیل می برد. زمان خالی بودن معده از غذا، حرارت باعث به حرکت در آوردن هوای موجود در معده و رطوبت موجود در آن می گردد؛ در نتیجه ریاح و نفخ ایجاد می شود. در این شرایط با مصرف مقدار کمی غذا، معده آرام می شود (۸,۴).
علل خلطی
بعضی از خلط ها از جمله بلغم، سودا، صفرای محیه یعنی صفرای همراه با خلط غلیظ سبب ایجاد نفخ می شوند (۷٫۸) البته این اخلاط به شرطی ایجاد نفخ می کنند که حرارت نتواند به طور کامل بر آنها اثر کند و لذا ریاح نافخه تولید می گردد (۸,۳).
علل بیماری
بیماری های سایر اعضا از جمله بیماری های طحال و بیماری های سوداوی نیز با ایجاد نفخ رابطه دارند(۹). در مورد این بیماری ها علت اکثر موارد، شدت حرارت معده و انسداد مجاری غذایی است. در واقع، در اثر حرارت بالا، اخلاط سوخته و سودا ایجاد می کند؛ انصباب سودا به معده زیادتر میشود و در نتیجه فساد هضم و کثرت ریاح و نفخ را به همراه خواهد داشت (۳).
نکته: حکیم گرانقدر ابن سینا معتقد است وارد شدن سرمای خیلی زیاد از خارج به بدن، به دلیل ایجاد ضعف در حرارت فاعله در بدن، سبب نفخ و ریاح می شود (۴) و در کتاب اکسیر چنین آمده: برودت، عمل حرارت عامل در ماده را، نصف می کند و عمل حرارت، انضاج رطوبات است و عمل نصف آن حرارت، تبخیر است (۳).
علایم همراه نفخ چیست؟
با توجه به علل ایجاد نفخ در معده و امعا (روده ها) علایم همراه نفخ نیز وابسته به آن علل است. اما به هر دلیلی که نفخ در معده و امعاء ایجاد شود، با ایجاد تمدد و کشیدگی در جدار آنها درد ایجاد می کند(۴). دردی که جا به جا شونده است (۵). با توجه به توضیح فوق به برخی از «علایم وابسته به دلیل» اشاره می شود:
– نفخ ناشی از مصرف مقدار زیاد غذا، غذاهای نفاخ، نوشیدن آب زیاد و حرکت ناصحیح بلافاصله بعد از خوردن غذا؛ این نفخ شدید و بسیار است و با دو سه آروغ آرام می گردد و با تغییر عادات غذایی از بین می رود (۳,6).
– نفخ ناشی از اخلاط سوداوی؛ این نفخ غلیظ و همراه یبوست است و بعد از هضم غذا در اطراف طحال، درد ایجاد می کند (3,6).
– نفخ ناشی از اخلاط رطب خام؛ این نفخ همراه رطوبت دهان، تری پوست و نرمی اجابت مزاج است(۳).
– نفخ ناشی از رطوبت غلیظ (خام زجاجی) در معده؛ این نفخ هنگام خالی بودن معده از غذا رخ می دهد و با خوردن غذا بهبود می یابد (۳٫۴)
– نفخ ناشی از بخارات رطوبات؛ این نفخ سوزش و لذع به همراه ندارد، مگر ناشی از بخارات صفراوی باشد. در این صورت، همراه لذع و سوزش، کاهش اشتها و زردی ادرار است (۴,۳).
– نفخ ناشی از بخارات سوداوی؛ این نفخ همراه کثرت اشتها و افکار ردی است (۳,۴).
روش های مقابله با نفخ چیست؟
در مکتب طب ایرانی برای رسیدن به هدف درمان و بهبود، بایستی در ازاله و رفع کوشید. در درمان نفخ غیر از تحلیل ریح موجود در معده و امعا، استفاده از تدابیر درمانی با هدف منع تولید ریاح باید مورد توجه و دقت باشد. این هدف به تحقق نمی رسد مگر با ازاله سبب.
با دقت به این موضوع برای برطرف کردن نفخ باید ابتدا حجم غذا را کم کرد (۸) و از مصرف غذاهای غلیظ و نفاخ (۴)، ترشیجات (۷) و نوشیدن آب سرد پرهیز کرد (۷) تا اسباب غذایی نفخ حذف شود. در وهله بعد جوارش کمونی به میزان یک قاشق مرباخوری بعد از هر وعده غذا (۳) استفاده شود تا ریاح ایجاد شده به تحلیل رود و با گرم کردن شکم (تکمید) با برگ شبت، سبوس گندم یا نمک (۳) به این موضوع کمک کرد. همانطور که در اسباب به وجود آورنده نفخ بدان اشاره شد، ضعف هضم از مهمترین دلایل ایجاد نفخ است. لذا بایستی برطرف کردن آن و تقویت معده از اهداف درمانی باشد. بنابراین برای برطرف کردن ضعف هضم، گلنگبین و یا نوشیدن جوشانده ی زیره کرمانی مفید است(۳). اگر سبب نفخ برودت معده باشد، روغنی که در آن نانخواه، کاشم و کمون (زیره) جوشانده شده باشد؛ روی معده مالیده شود یا در موارد شدیدتر از انجدان
روغن کرچک استفاده شود(۴). ضمنا نوشیدن جوشانده پونه با عسل نیز مفید است(۳). اگر سبب نفخ، معده انیسون، صعتر (آویشن) و بیخ (ریشه) کرفس با بادرنجبویه بجوشانند و به همراه گلقند میل کنند(۳).
برای تقویت معده چه باید کرد؟
برای تقویت معده جوارش مصطکی (مصطکی آسیاب شده با شکر) وسط هر وعده غذایی (۱۲،۳) و مربای آمله بعد از هر وعده غذایی توصیه میشود(۳). جهت نیل به اهداف مذکور انتعاش حار غریزی، حائز اهمیت است به همین جهت حتما به ورزش کردن (ریاضت سلامت محور) منظم سفارش می شود(۳).
جهت تقویت حرارت غریزی معده (۸) جوارش مصطکی (۱۲) استفاده شود و نیز زیره، کرفس و اسفند را در روغن زیتون بجوشانند و به صورت موضعی مصرف کنند(۳).
تجارب بالینی در محضر استاد عبادیانی
ابتدا شرح حال کامل، از بیمارانی که با شکایت نفخ شکم به درمانگاه مراجعه می کنند جهت تشخیص سبب، گرفته می شود.
• در گام اول درمان توصیه می شود
– در ساعات منظم غذا بخورند: 7-6 صبح صبحانه 13-12 ظهر ناهار و 7-6 عصر شام
– زود بخوابند: ۹-۱۰ شب
– غذا را خوب بجوند و حتی مایعات را در دهان نگه دارند تا با بزاق دهان مخلوط شود.
– از نیم ساعت قبل از صرف غذا و حین غذا خوردن تا دو ساعت بعد از صرف غذا، از خوردن مایعات و مخلفات از جمله ماست سالاد پرهیز کنند.
– به مدت دو هفته، رژیم استاندارد رعایت شود:
صبحانه: مربای بالنگ بدون شیره با نان سنگک برشته
ناهار: چلو ایرانی آبکش با گوشت سینه مرغ و یا راسته، گردن و سردست گوسفندی به صورت کبابی و یا ته چین (بین برنج دم داده)
شام: گوشت پخته شده با نان سنگک برشته
• توصیه به مراجعه دو هفته بعد
جالب توجه است به طور معمول، اکثر بیماران بعد از رعایت توصیه های فوق از نفخ شکایت ندارند. در گام بعدی، با توجه به سایر علایم ضعف و بیماری های معده، تحت درمان اختصاصی قرار میگیرند به طور مثال:
در تشخیص ضعف هضم: شربت مغاث، جوارش مصطکی و معجون سنگدان؛
در تشخیص سوءمزاج بلغمی معده: معجون دافع بلغم؛
در تشخیص سوء مزاج یابس معده: مصرف موز (ناشتا)؛
در تشخیص سوءمزاج سوداوی معده: شربت بسفایج
و در تشخیص وجود صفرای عفن در معده: توصیه به قی دو روز متوالی تدابیری است که ایشان برای بیماران توصیه می کند.
پرهیزات: استاد عبادیانی در ادامه تدابیر درمانی خود اعتقاد دارد که فرد مبتلا به نفخ و قراقر، روده باید در رژیم غذایی خود از خوردن غذاهای غلیظ، سرد، لزج و به طور کلی غذاهای دیر هضم (عسر الهضم) پرهیز کند. برخی از این غذاها عبارتند از: گوشت گاو و گوساله، گوشت پرندگان بزرگ از جمله بوقلمون و شتر مرغ، غذاهای آماده، قارچ، بادمجان، نان خمیر، ماکارونی، لازانیا، جو، رشته، انواع سس، تن ماهی و غذاهای کنسروی، حبوبات از جمله باقلا و لوبیا قرمز، خیار و گوجه.
زمانی که ما اصول فوق را مورد مداقه قرار میدهیم دقیقا گام های درمانی توسط استاد عبادیانی بر اساس ازاله اسباب نفخ، چیده شده و راه رسیدن به درمان کاملا شفاف و روشن است. این نوشتار را با کلام ارزشمند ایشان به پایان میرسانم «به همه طبیبان در مکتب طب ایرانی توصیه می کنم که در مسیر درمان بیماری ها، تیری در تاریکی رها نکنند، خوب مطالعه کنند، اسباب بیماری ها را بشناسند و در ازاله سبب بیماری گام به گام تلاش کنند»
نویسنده: دکتر جمیله مهدوی جعفری
منبع: مجله ی درمانگر – شماره (52-51) – پاییز و زمستان 1395 – صفحه 25
ارجاع:
1) Houghton LA, Whorwell PJ. Towards a better under- standing of abdominal bloating and distension in functional gastrointestinal disorders. Neurogastroenterology and motility: the official journal of the European Gastrointestinal Motility Society. 2005;17(4):500-11. Epub 2005/08/05
2) آگاه، شهرام و همکاران ایشان، مقایسه اثر دایمتیکون با داروی گیاهی کارمینت بر شکایات افراد مبتلا به نفخ شکم. مجله دانشگاه علوم پزشکی ایران. دوره ۱۵، (شماره ۵۹).
3) محمد اعظم خان، اکسیر اعظم، جلد ۲
4) ابن سینا، ابوعلی، قانون فی الطب، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۵ ه.ق.
5) عقیلی خراسانی، محمد حسین، خلاصه الحکمه، جلد ۲
6) عقیلی خراسانی، محمد حسین، اغراض الطبيه
7) عقیلی خراسانی، محمد حسین، معالجات عقیلی.
8) ابن نفیس، شرح الاسباب، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی.
9) ارزانی، محمد، طب اکبری
10) جرجانی، سید اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی
11) ارزانی، محمد، مفرح القلوب
۱۲) عقیلی خراسانی، محمد حسین، قرابادین کبیر
