وجه تسمیه و تاریخچه زنجبیل
نام زنجبیل Zingiber و یا ginger از لفظ لاتين gingiber یا Zingiberi می آید یا یونانی zingiberis که گفته می شود ریشه ی همه ی این نام ها کلمه srngaveram در زبان سانسکریت می باشد! کلمه ای که خود متشکل از دو واژه ی srngam (به معنی شاخ) و vera (به معنی جسم و بدنه) میباشد که اشاره دارد به شکل شاخ مانند ریشه زنجبیل! توجه کنید خیلی شبیه شاخ مثلا گوزن است! Ginger در زبان های مختلف هم بمعنای horn یا شاخ می باشد که پرواضـح بـه شـکل ریشه‌های آن بر می گردد. در چین برای کاهش سمیت برخی گیاهان از زنجبیل اسـتفاده میشد گرچه گفته میشود که منشاء زنجبیل از قاره آفریقاست اما سوابق استفاده دارویی از زنجبیل بـه هند و چین باستان بر می گردد.
مرغوبترین زنجبیل، زنجبیل جامائیکا است. زنجبیل یکی از اجزای بیش از نیمی از داروهای سنتی چین می باشد. زنجبیل از قرن ۱۳ جایگاه تثبیت شده ای در درمان بیماری مسافرت و نیز حالت تهوع و نفخ و خماری ناشی از هر عامل تخدیر کننده ای یافت! همچنین در طب گذشته زنجبیل را در کمک به افزایش حافظه مفید میدانستند. در طب سنتی زنجبیل باعث افزایش طول عمر است. زنجبیل بصورت بومی در ایران نمی روید.
مهمترین ترکیبات شیمیایی در زنجبیل
در زنجبیل کربوهیدرات هایی مثل نشاسته؛ و دی آریل هپتانوئیدها (Diarylheptanoids)؛ اسیدهای چرب پالمتیک، کاپریک و کاپریلیک، آراشیدیک، اولئیک و لینولئیک اسید؛ روغنهای فرار مثل بیزابولن، زینجیبرن و زینجیبرول (که هر سه سزکوئی ترپنی هستند)، ژرانیول، نرال و لینالول؛ اسیدهای آمینه مانند والین، لوسین، سیستئین، گلیسین، آرژنین و … ، لیپیدها مانند لستین و جینجر گلیکولیپید، ویتامین ها، مواد معدنی؛ و اولئورزین زینجرون، جین جرول و مشتقات آن و شاگول‌ها وجود دارد.
از ریزوم زنجبیل اولئورزینی حاوی آلکانوآت‌های فنلی بدست می آید که با رنگدانه کورکومین زردچوبه مرتبط است. این ترکیبات به جینجرول ها و shogaolها معروفند که مسئول مـزه تند و آشنا و هوس انگیز زنجبیل اند! این ترکیبات از فنیل پروپان بدست می‌آیند اما دارای زنجیره های هیدروکربنی خطی گسترده ترند و اثرات محافظ بر صفرا و کبد دارند.
ترکیباتی که به نسبت جدیداً در زنجبیل کشف شده اند حوالی سال های ۲۰۰۰ دی آریل هپتانون ها با خواص ضد قارچ هستند که نام کلی جینجرنون های A و B و C را گرفتند. اسانس زنجبیل رایحه ای ادویه ای دارد و مثل اوکالیپتوس رایحه ای دارویی ندارد یا مثل نعناع رایحه ای علفی.
اشکال دارویی حاوی زنجبیل
قرص زین تیگو، کپسول زینتوما، کپسول جن جی تون (پیشگیری کننده از تهوع و سرگیجه بیماری مسافرت و نیز استفراغ بارداری)؛ کپسول ممورال (مؤثر در رفع فراموشی، بالابرنده قدرت تمرکز، تقویت حافظه بویژه در بیماری آلزایمر و بهبود بخشی اختلالات حرکتی در بیماری ام اس)؛ قرص و قطره آفرودیت (بر طرف کننده اختلالات ناشی از ناتوانی و کمبود تمایلات جنسی)؛ قطره استراگل (برای جلوگیری از گرفتگی عروق کرونر قلب و اختلالات ترومبوآمبولیک در عروق بیماران قلبی و دیابتیک و جهت پایین آوردن کلسترول و رقیق کردن خون و کاهش تشکیل لخته و تنظیم نمودن فشار خون از طریق انبساط عروق)؛ کپسول فیتوآرتریت (ضد درد و التهاب مفاصل و تسهیل کننده حرکات مفاصل).
موارد مصرف و کاربرد بالینی زنجبیل
زنجبیل قوای جنسی را تقویت نموده، در مردانی که حجم مایع منی آنها بالاست و لذا تعداد اسپرم در دسترس جهت لقاح و باروری زنان کم است، مفید بوده و سبب کاهش حجم آب منی گشته و یکی از داروهای رفع کننده زودانزالی (در طب سنتی به آن داروی ماسک المنی می گویند) بشمار می آید.
زنجبیل همچنین کلسترول خون را کاهش داده و با اثرات ضد لخته ای که دارد در رفع مشکلات کرونری مؤثر است. زنجبیل محرک جریان بزاق هم هست! همه می دانیم زنجبیل یک ضد تهوع خوب است! ولی جالب است بدانیم این اثر را بصورت مرکزی اعمال نمی کند بلکه با اثر بر سیستم گوارشی اثرات ضد تهوع خود را اعمال می کند زیرا برخلاف دیمن هیدرینات بر نیستاگموس بی اثر است! زنجبیل تهوع ناشی از مسافرت و دریازدگی (بیماری حرکت) را با افزایش حرکات دودی روده برطرف می کند و در تسکین آن خاصیت پیشگیری هم دارد درست مانند اثرات درمانی داروی دیمن هیدرینات Dimenhydrinate و یا وصله ی پوستی اسکوپولامین Scopolamine ! زنجبیل در پیشگیری و درمان تهوع ناشی از شیمی درمانی هم به خوبی پاسخگوست برای مثال تجویز۶- جینجرول یا عصاره استونی زنجبیل باعث کاهش عارضه تهوع داروی سیکلوفسفامید Cyclophosphamide میگردد که جزء تهوع آورترین داروهای شیمی درمانی می باشد.
زنجبیل حتی در پیشگیری و درمان حالت تهوع ناشی از داروهای بیهوشی و تهوع پس از جراحی نیز اثر بخش است. زنجبیل یک درمان عالی برای تهوع بارداری است. جینجرول موجود در زنجبیل خاصیت پیشگیری از سرطان را دارد. زنجبیل همچنین در درمان پارکینسون هم مفید است. اثرات محرک روی قلب و گردش خون دارد. برای درمان خروسک و یا حتی سیاه سرفه کودکان چای تازه دم زنجبیل را مؤثر می دانند. در بررسی خصوصیات آنتی باکتریال ریزوم زنجبیل علیه پاتوژن های، بیمارستانی، بیشترین اثر مهاری زنجبیل به ترتیب علیه گونه های باسیلوس، اشرشیا کلا و سودومونا آئروژنوزا بود. مهار سنتز پروستاگلاندین و اثر در روماتیسم دارد، اثرات ضد التهاب زنجبیل در درمان آرتریت و نیز کنترل عود دفعات میگرن را به ترکیب جینجرول نسبت میدهند. همچنین خصوصیات آنتی اکسیدانی و مهار رادیکال آزاد در بدن، پس به تحریک و تقویت ایمنی کمک می کند. مقوی معده است و در سوء هاضمه و رفع بی اشتهایی نیز مؤثر است.
6-shogaol و 6-gingesulfonic acid و ar-curcumene و 6-gingerol ترکیبات مؤثره زنجبیل با اثرات ضد زخم گوارشی هستند هرچند زنجبیل تازه در مقادیر ۶ گرم یا بیشتر سبب افزایش قابل توجه در لایه برداری سلول های اپیتلیال سطح معده انسان می گردد. فعالیت ضد سمیت کبدی هم از جینجرول ها و شاگول های زنجبیل مشاهده گردید.
زنجبیل بوی بد دهان را نیز رفع می نماید! زنجبیل در شامپوها به عنوان ضد شوره نیز کاربرد دارد. فعالیت رادیو پروتکتیو عصاره زنجبیل در تزریق داخل صفاقی هم اثبات گشته است. بررسی ها نشان داده که زنجبیل در سندروم قطع SSRIها (مهارکنندگان انتخابی بازجذب سروتونین مانند فلوکستینFluoxetine ، سیتالوپرام Citalopram، سرترالین Sertraline و … ) هم مفید باشد.
گفته می شود زنجبیل آنتاگونیست ترکیبات کاهد مخدر اپیوئیدی نیز هست و همانطور که در بالا هم گفتیم خماری ناشی از نارکوتیک ها را میکـاهد و درست مانند داروهای نالتروکسان Naltrexone و نالوکسان Naloxone که در overdose با مخدرها آنتی دوت هستند، عمل مینماید. در توصیف خصوصیات فارماکوکینتیک زنجبیل گفته می شود پس از تزریق وریدی 90% ترکیب ۶ – جینجرول به پروتئین های سرم متصل گشته و عمدتاً از راه صفرا دفع می گردد. در مصرف خوراکی تولید متابولیت اصلی زینجرون از فاز ۲ و بصورت گلوکورونیداسیون خواهد بود.
نکات و توصیه های مهم
– ریزوم زنجبیل در مصرف به عنوان ادویه سبب افزایش جذب روده ای داروها می شود. زنجبیل اثرات bioenhancer ای! و افزاینده فعالیت های بیولوژیکی کنار آنتی بیوتیک هایی مثل آموکسی سیلین Amoxicillin، سفالکسین همچون جذب و فراهمی زیستی داشته و به همین منظور هم امروزه از آن درCephalexin، اریترو! Erythromycin و آزیترو! Azithromycin بهره گرفته می شود.
– بدلیل اثر قاعده آور و سقط آور در بارداری ممنوع گشته و لیکن در مقادیر کم و آشپزخانه ای جهت تخفیف تهوع بارداری با نظر پزشک جایگاه دارد همانطور که در برخی منابع هم از نظر طبقه بندی ایمنی در بارداری در گروه A قرار گرفتــه است.
– زنجبیل همچنین صفرازاست! و در سنگ کیسه صفرا منع مصرف دارد.
– در مصرف همزمان با ضد انعقادها از جمله وارفارین Warfarin تداخل داشته و افزایش خطر خونریزی می دهد.
– زنجبیل را نباید در دوران شیردهی مصرف نمود.
– برخی منابع می گویند زنجبیل گلوکز خون را افزایش می دهد برخی دیگـر هـم معتقدند سبب تشدید هیپوگلیسمی می گردد. در هر صورت بهتر است در افراد دیابتی با احتیاط مصرف گردد.
– خالی از لطف نیست بدانیم زنجبیل موجب افزایش جذب آنتی بیوتیک سولفانامیدی با نام سولفا گوانیدین Sulphaguanidine که مصرف آن در دامپزشکی می باشد هم می گردد.
– زنجبیل مانند فلفل در زمره ی ترکیبات محرک قرار می گیرد لذا بدلیل افزایش ترشح اسید موجب کاهش احتمالی اثر مهار کننده های پمپ پروتون و H2 بلوکرها و آنتی اسیدها می گردد .
– زنجبیل می تواند موجب افزایش جذب کلسیم توسط میوکارد شود. اینکه اینوتروپ مثبت باشد را نمی دانیم ولی موجب کاهش یا افزایش اثر بلوک کننده های کانال کلسیم قلبی مثل وراپامیل Verapamil و دیلتیازم Diltiazem گفته می شود که نقش کاهنده فشارخون دارند، می گردد. در برخی منابع هـم گفته می شود زنجبیل در مصرف توام با نیفیدیپین موجب هم افزایی اثر ضد پلاکت می گردد.
– در مصرف توام با آسپرین و ضدانعقادهایی مانند وارفارین و هپارین با وزن مولکولی پایین مثل انوکساپارین Enoxaparin sodium سبب افزایش احتمال خونریزی و افزایش INR گشته، لذا توصیه می گردد به سبب این عارضه حداقل ۷ روز پیش از هرگونه جراحی مصرف فراورده های دارویی و یا مقادیر بالای گیاه متوقف گردد.
– اسانس زنجبیل می تواند باعث تحریک پوست شود.
آخرین تحقیقات و نکات ویژه
بررسی اثر محافظ کبد در کاربرد توام روغنی از زنجبیل و زردچوبه با دوز ۲۰۰ میلی گرم بر کیلوگرم بر بیماری کبد چرب با مکانیسم کاهش در فعالیت آنزیم های سرم، کاهش تری گلیسیرید و کلسترول سرم و نیز کاهش سطح مالون دی آلدئید کبدی تاثیر گذاری خود بویژه اثربخشی بهتر زنجبیل نسبت به زردچوبه را نشان داد.
طی مطالعه ای اثرات ضد انگل جینجرول و shogaol و ترکیب hexahydrocurcumin بدست آمده از ریشه زنجبیل بر انگل Angiostrongylus cantonensis بررسی شد. نتایج نشان داد این ترکیبات اثرات لارو کش دارند!
تألیف: دکتر زهرا نظری تلوکی، زهره عصام رودسری
منبع: کتاب درمان شناسی گیاهان دارویی (با نگاهی به وجه تسمیه گیاهان و ساختار شیمیایی ترکیبات موثره)
Rong-Jyh Lin, et al. Journal of Integrative Medicine, Volume 12, Issue 1, January 2014, Pages 59-65
Lin RJ, et al. Acta Trop. 2010 Jul-Aug;115(1-2):69-76
